Kembraeg
Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor
| Kembraeg (Cymraeg) | |
|---|---|
| {{{statud}}} | |
| Perzhioù | |
| Komzet e : | Kembre, Arc'hantina, Bro-Saoz |
| Rannved : | Europa |
| Komzet gant : | 582,464 (2001) |
| Renkadur : | goude 100 |
| Familh-yezh : | Indezeuropek Keltiek Predenek Kembraek |
| Statud ofisiel | |
| Yezh ofisiel e : | Kembre |
| Akademiezh : | |
| Rizhouriezh | |
| Urzh ar gerioù | {{{urzh}}} |
| Frammadur silabek | {{{frammadur}}} |
| Kodoù ar yezh | |
| ISO 639-1 | cy |
| ISO 639-2 | wel (B), cy (T) |
| Kod SIL | CYM |
| Deuit da welet ivez Yezh. | |
Ur yezh keltiek eus ar skourr predenek eo ar c'hembraeg. E Kembre e reer Cymraeg anezhañ. Ar yezh keltiek gant ar brasañ niver a gomzerien eo. Kar eo d'ar c'herneveureg ha d'ar brezhoneg.
Komzet e vez kembraeg e Kembre, gant war-dro 580 000 den (da lavaret eo tremen 20% eus tud ar vro). E kornioù zo e vez komzet gant muioc'h eget 60% eus an dud. Un nebeud kembraegerien zo ivez e Patagonia (Arc'hantina).
Taolenn |
[kemmañ] Istor
Stummoù kozh ar c'hembraeg zo anavezet mat. An hengembraeg (Hen Gymraeg) zo tost-kar d'an henvrezhoneg. Yezh lezennoù ar roue Hywel Dda eo, ha yezh barzhonegoù eus Kembre ha kreisteiz Skos. Pa voe aloubet kreiz Breizh-Veur gant ar Saksoned hag an Angled e voe troc'het yezherien geltiek Kembre diouzh re hanternoz Bro-Saoz (Cumbria) ha diouzh re ar mervent (Kernev-Veur).
Er Grennamzer e voe skrivet kalz a lennegezh e krenngembraeg (Cymraeg Canol), sed ar Mabinogion da skouer... Yezh ar skridoù-se a c'hell bezañ komprenet gant ar Gembreiz eus hon amzer gant ma raint un tammig striv.
Kembraeg modern a reer eus ar yezh implijet abaoe ar XVIvet kantved. D’ar mare-se e voe embannet ar Bibl, troet e kembraeg gant William Morgan e 1588. War urzh ar gouarnamant e oa bet troet ar skridoù santel e kembraeg, evel ma oant bet troet e saozneg. Adembannet e voe an droidigezh-se, adwelet gant ar geriadurour John Davies, er c’hantved goude. Bras-meurbet e voe levezon ar Bibl kembraek evit stabilaat hag unvaniñ ar yezh skrivet. Geriadurioù kembraeg-latin ha latin-kembraeg a oa bet embannet gant John Davies ivez. Dalc’het e voe da labourat war ar yezh, pa voe embannet, en XVIIIvet kantved hag en XIXvet kantved, geriadurioù all, kembraeg-saozneg pe saozneg-kembraeg, pinvidik ha klok a-walc’h, evel hini Williams Evans e 1771, hini William Spurell e 1848-1850, pe hini Daniel Silvan Evans e 1852-1858. Gant al labourioù-se e anavezomp mat ar c’hembraeg ha frouezh o hêrezh a weler hiziv gant un oberenn evel Geiriadur Prifysgol Cymru (Geriadur Skol-veur Kembre), ur pikol geriadur istorel savet en XXvet kantved.
[kemmañ] Stad ar yezh
Daoust ma’z eo ar c’hembraeg ur yezh vihanniver, gwasket gant ar saozneg, eo kresket an harp roet d’ar yezh e-pad an eil lodenn eus an XXvet kantved, tra ma kreske an harp roet da strolladoù broadelourien, evel ar strollad politikel Plaid Cymru ha Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (Kevredigezh ar Yezh Kembraek).
Kaozeet e vez kembraeg evel yezh pemdeziek ha yezh kentañ e rannvroioù hanternoz ha kornôg Kembre, dreist-holl, e kontelezhioù Gwynedd, Denbych, Enez Von (Ynys Môn), Caerfyrddin, hanternoz Penfro, Ceredigion, hag e kornôg Morgannwg. Met kavout a reer kembraegerien a-vihanik ha tud all a gomz ar yezh flour dre Gembre a-bezh.
Ur yezh vev eo ar c’hembraeg. Komzet e vez bemdez gant miliadoù ha miliadoù a dud ha gwelet e vez e pep lec’h e Kembre. Gant ar Welsh Language Act (Lezenn ar C’hembraeg) eus 1993 ha gant ar Government of Wales Act (Lezenn Gouarnamant Kembre) eus 1998 eo lakaet sklaer e ranker ober ouzh ar c’hembraeg hag ar saozneg evel yezhoù kevatal. Rankout a ra an aozadurioù foran prientiñ ha kas da benn ur steuñv yezh. Gant strollegezhioù lec’hel ha gant Bodadenn Kembre e vez implijet ar c’hembraeg evel ur yezh ofisiel, oc’h embann skridoù er yezh-se ha dleout a rafe an holl banelloù hent e Kembre bezañ e kembraeg hag e saozneg.
Kavout a reer kembraeg war ar Genrouedad ivez. Abalamour d’al lec’hiennoù ofisiel an hini eo dreist-holl : ma klasker gerioù evel addysg (deskadurezh), cymdeithas (kevredigezh) pe llywodraeth (gouarnamant) e kaver skouerioù, met pa glasker gerioù pemdeziek evel buwch (buoc’h), eirlaw (dourerc’h) pe cyllell (kontell) e kaver kalz-kalz nebeutoc’h.
Gant gouarnamant ar Rouantelezh Unanet eo bet sinet ar Garta Europat evit ar Yezhoù Rannvroel pe Minorel, o venegiñ emañ ar c’hembraeg e-touez ar yezhoù a ranker doujañ dezho er framm-se.
[kemmañ] Niver ar gembraegerien
Gwechall e oa kembraegerien unyezhek eus an holl Gembreiz, koulz lavaret. E deroù an naontekvet kantved e oa, d’an nebeutañ, 80% eus an dud o komz kembraeg. Met gant an dispac’h greantel e voe desachet ur bern tud eus an diavaez da Su Kembre. Kement-se a zegasas un diskar en dregantad a gembraegerien er rannvroioù-se, dre ma oa kresket ar boblañs eno en un taol. E 1871 e oa 1 412 833 a dud o vevañ e Kembre. A-benn 1911 e oa savet an niver-se da 2 420 921, da lavaret eo e oa kresket ar boblañs eus 40%. E 1891 e voe, evit ar wech kentañ, ur goulenn en niveradeg diwar-benn an anaoudegezh eus ar c’hembraeg. E niveradeg 1911 e voe embannet sifroù resis da live ar parrezioù. Evit ar mareoù a-raok ar bloavezhioù-se n’hon eus ket sifroù met testenioù a-berzh gweladennerien pe tud evel kazetennerien pe beleien. Meur a dra a zispleg e vije deuet Kembre, a oa ur vro gembraek unyezhek pe dost, da vezañ ur vro divyezhek hiziv an deiz. Da gentañ e ranker menegiñ levezon al lezennoù evit unvaniñ Kembre ha Bro-Saoz e 1536 ha 1542. Ar saozneg e oa ar yezh ofisiel nemeti e Kembre. N’eo nemet e 1943 e voe aotreet komz kembraeg en ul lez-varn, ha c’hoazh evit ar re na oant ket gouest da gomz saozneg. Etre 1700 ha 1870 ne voe anvet eskob ebet e Kembre a ouije kembraeg. Gant al Lezenn war an deskadurezh eus 1870 e voe embannet e oa ar saozneg a oa yezh ar skolioù.
| Bloavezh | 1891 | 1901 | 1911 | 1931 | 1951 | 1981 | 1991 | 2001 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| % | 54,4% | 49,9% | 43,5% | 36,8% | 28,9% | 18,7% | 20,5% | |
| Niver a dud | 964 000 | 1 004 000 | 1 053 000 | 954 000 | 751 000 | 522 000 | 515 000 | 797 717(1) |
- (1) En niver-se emañ an holl re a c’hell kompren, komz, lenn pe skrivañ kembraeg. 582 464 anezho a c’helle komz ar yezh, ha 457,890 a c’helle he c’hompren, he c’homz, he lenn hag he skrivañ.
Goude ma oa aet da fall un tamm bihan adalek penn kentañ an {{XXvet kantved]] (eus eur milion a dud da vetek 500 000 a dud oc'h ober ganti), med bremañ e teu ar sifroù da cheñch en tu mat. Un nerzh nevez zo gant ar sevenadur bremañ er vro (embannet e vez tro-dro da gant levr bep bloaz) ha gant ar c'hrouiñ traoù dre vras : Memes ma n'eus ken nemet 500 000 a dud oc'h ober ganti (20% eus an dud well-wazh), e kontelezhioù ar gwalarn dreist-holl (Cymru Gymraeg), eo ret lavaret ez a war-gresk an niver a dud o kaozeal kembraeg (e 1991), dreist-holl en takadoù zo bet savet kêrioù barzh enne, tro-dro da Gêrdiz, e-lec'h ma zo abaoe hanter kant vloaz zo dija un deskadurezh divyezhek poellek ha klok (a drugarez m'ep bet anavezet ar yezh ent ofisiel gant al lezenn - Welsh Act eus ar bloavezhioù 70), ha n'eo ket evel en norzh. En doare-se ez eus tost da 10 000 re yaouank enskrivet e kentelioù kembraeg a-raok ar c'hentañ derez (Mudiad Ysgolion Meithrin, bed savet e 1971), ha tost da 50 000 a skolidi a heuilh kentelioù er skol gentañ, muioc'h eget 30 000 en eil derez ; Istimet e vez, da skouer, ez eus 42% eus ar vugale 5 bloaz hag a oar kembraeg e 1996 (6% bet desket war barlenn o mamm, 8% hag a oar mat, 28% hag a oar un tamm bihan - Welsh Office). Med bez' ez eus kembraeg kalz er media (kazetennoù, radio, chadenn dele kembraeg S4C abaoe 1982, ha neuze e vez produet traoù a-feson ha rock selaouet gant ur bern tud yaouank, da skouer). Evel-se, ha pa vefe aet da fall un tamm bihan kembraeg an dud war ar maez (nebeutoc'h-nebeutañ a dud kozh oc'h ober gantañ). Met ar pezh zo a-bouez gant ar c'hembraeg eo e vez anavezet anezhañ gant an dud ha gant dileuridi ar Rouantelezh Unanet, a-fet lezenn.
[kemmañ] Un nebeud troiennoù e kembraeg
- Bore da → Demat (diouzh ar mintin)
- Da bo chi → Kenavo
- Os gwelwch yn dda → Mar plij
- Diolch → Trugarez
- Iechyd da! → Yec'hed mat !
[kemmañ] Rannyezhoù
Evel ma c’hoarvez gant n’eus forzh peseurt yezh, e kaver rannyezhoù disheñvel e Kembre. Diforc’hañ a reer peurvuiañ div rannyezh vras : kembraeg an hanternoz ha kembraeg ar c’hreisteiz. Diforc’hioù a gaver etrezo war dachenn ar c’heriaoueg, dreist-holl, hag an distagadur hag ar yezhadur. Ar c’hembraeg a gomzer e Patagonia, abaoe diazezidigezh Kembreiz eno adalek 1865, zo bet levezonet gant ar spagnoleg hag e c’heller ober un trede rannyezh vras anezhañ.
Un nebeud gerioù disheñvel:
- agoriad (hanternoz) -- allwedd (kreisteiz) -- alwheth (kerneveureg) -- alc’hwez (brezhoneg)
- llefrith (hanternoz) -- llaeth (kreisteiz) -- leth (kerneveureg) -- laezh (brezhoneg)
- hogen (hanternoz) -- merch (kreisteiz) -- myrgh (kerneveureg) -- merc’h (brezhoneg)
Diskouez a ra ar skouerioù-mañ an izoglos a zo etre kembraeg an hanternoz hag ar (rann-)yezhoù predenek all, a-fed geriaoueg. Evit gwir ez eus muioc’h a ziforc’hioù etre ar yezh lennegel hag ar yezh komzet eget etre kembraeg an hanternoz ha kembraeg ar c’hreisteiz. Er yezh skrivet e reer nebeutoc’h gant ar raganvioù (dre m’emañ an ditouroù dija e dibennoù ar verboù hag an araogennoù) hag e kaver nebeutoc’h a c’herioù amprestet digant ar saozneg.
[kemmañ] Levrlennadur
- Arzel Even, Istor ar yezhoù keltiek, Hor Yezh
