Француская мова

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Француская мова - адна з раманскіх моў гала-раманскай падгрупы. Родная мова большасьці насельніцтва ў Францускай Рэспубліцы, Канадзе, Рэспубліцы Гаіці, Манака.

Зьмест 1 Франкафоны ў свеце 2 Статус францускай мовы 3 Дыялекты францускай мовы 4 Адметнасьці францускай мовы 5 Пісьмовая француская мова 6 Гісторыя францускай мовы 7 Знакавыя мастацкія творы на францускай мове 8 Літаратура

[рэдагаваць] Франкафоны ў свеце

У сьвеце на францускай мове размаўляюць ад 173 (1998) да 290 мільёнаў чалавек (2005). Колькаснае разьмеркаваньне франкафонаў прадстаўлена ў наступнай табліцы:

Кантыненты	"Сапраўдныя" франкафоны	"Частковыя" франкафоны	Агульная колькасьць франкафонаў
Афрыка	32 189 500	46 740 000	78 929 500
Эўропа	67 856 500	8 200 000	76 056 500
Амэрыка	10 481 000	4 064 000	14 450 000
Азія	1 672 000	1 560 000	3 232 000
Акіянія	467 000	45 000	512 000
Разам	112 666 000	60 612 000	173 278 000

[рэдагаваць] Статус францускай мовы

Француская мова зьяўляецца афіцыйнай мовай многіх краін сьвету і шырока ўжываецца ў некаторых іншых краінах. Нацыі, якія карыстаюцца францускай мовай, аб'яднаныя словам "франкафанія". Па-за лінгвістычным асьпектам, Галоўны савет па франкафаніі ([Conseil de la Francophonie]) спрыяе рознабаковым сувязям паміж адной трэцяй краін сьвету. Гэта й вызначае агульны стан францускай мовы ў сьвеце.

Між тым, на міжнароднай арэне роля францускай мовы памяньшаецца, асабліва ў параўнаньні з ангельскай мовай. Тым ня меньш, француская мова застаецца адной з афіцыйных моў наступных міжнародных арганізацый:

• СГА
• НАТА
• Афрыканскі зьвяз
• Эўрапейскі зьвяз
• Эўрапейскі зьвяз радыё ды тэлебачаньня
• Эўрапейскае касьмічнае агенцтва
• Міжнародны суд
• Міжнародны ўгалоўны суд
• Міжнародны алімпійскі камітэт
• Міжнародная фэдэрацыя футбольных асацыяцый(ФІФА)
• Міжнародная фэдэрацыя плаваньня
• Міжнародная фэдэрацыя аўтамабіляў
• Сусьветнае антыдопінгавае агенцтва
• Міжнародны сэкрэтарыят вады
• Міжнародная гідраграфічная арганізацыя
• Міжнародная асацыяцыя паліталёгіі
• Міжнароднае бюро вагаў ды вымярэньняў
• Сусьветны паштовы зьвяз
• Інтэрпал.

Француская мова - адна з шасьці афіцыйных ды дзвюх працоўных моў ААН ды яе агенцтваў.

Францускую мову выкладаюць ува многіх унівэрсытэтах сьвету. Найбольш яна распаўсюджаная ў сфэрах дыпляматыі, журналістыкі, юрыспрудэнцыі ды вышэйшай адукацыі.

Краіны ды іншыя тэрыторыі, дзе француская мова мае статус адзінай афіцыйнай мовы:

• Бенін
• Буркіна-Фасо
• Кот-д'Івуар
• Француская Рэспубліка (у т.л. усе замежныя тэрыторыі й дэпартамэнты Францыі)
• Габон
• Гвінэя
• Малі
• Манака
• Нігер
• Дэмакратычная Рэспубліка Конга
• Рэспубліка Конга
• Сэнэгал
• Тога
• Квэбэк(Канада)

Краіны ды іншыя тэрыторыі, дзе француская мова мае статус адной з афіцыйных моў:

• Каралеўства Бельгія (Валонія й Брусэль) (поруч з нідэрляндскай ды нямецкай)
• Рэспубліка Бурундзі (поруч з мовай кірунді)
• Рэспубліка Камэрун (поруч з ангельскай мовай)
• Федэральная Ісламская Рэспубліка Каморскія вастравы (поруч з арабскай мовай)
• Рэспубліка Джыбуці (поруч з арабскай мовай)
• Экватарыяльная Гвінэя (поруч з гішпанскай мовай)
• Рэспубліка Гаіці (поруч з крэольскай мовай Гаіці)
• Італьянская Рэспубліка (поруч з італьянскай і франка-правансальскай мовамі)
• Вялікае Герцагства Люксэмбург (поруч зь нямецкай мовай)
• Рэспубліка Мадагаскар (поруч з малагасійскай мовай)
• Востраў Марыс (поруч з ангельскай ды крэольскай марысійскай мовай)
• Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка (поруч з мовай санго)
• Руандзійская рэспубліка (поруч з ангельскай ды мовай кін'ярванда)
• Рэспубліка Сэйшэльскія вастравы (поруч з ангельскай ды сейшэльскай крэольскай мовай)
• Швэйцарская Канфэдэрацыя (раманская Швэйцарыя) (поруч зь нямецкай, італьянскай ды рэта-раманскай мовамі)
• Рэспубліка Чад (поруч з арабскай мовай)
• Вануату (поруч з ангельскай ды мовай біслама)

Краіны ды іншыя тэрыторыі, дзе шырока распаўсюджаная француская мова:

• Алжыр
• Андора
• Марока
• Маўрытанія
• Туніс
• Луізіяна, штат ЗША:* Louisiane (Француская мова (каюн) ня мае афіцыйнага статуса, але з 1968 года, з моманту заснаваньня Рады па разьвіцьці францускай мовы ў Луізіяне (CODOFIL, [1]) ўжываецца поруч з ангельскай.

Краіны ды іншыя тэрыторыі, дзе ўжываецца француская мова:

• Ліван
• Камбоджа
• Віетнам
• Лаос
• Індыя (Пандзішэры)
• Дамініка
• Сэнт-Люсі
• Ізраіль (у алжырскіх, мараканскіх, тунізійскіх, францускіх суполках)
• Канадскія тэрыторыі: Антарыё(4,4% франкафонаў), Востраў прынца Эдуарда(4,3% франкафонаў), Манітоба(4,1% франкафонаў), Новая Шатляндыя(3,8% франкафонаў), Альбэрта (2% франкафонаў), Саскачэван(1,9% франкафонаў), Брытанская Калюмбія(1,5% франкафонаў), Новая Зямля й Лябрадор(0,4% франкафонаў).
• Тэрыторыі ЗША (каля 2 мільёнаў франкафонаў):
  • штат Мэн (квэбэкскія ды акадыйскія суполкі на поўначы ў графстве Арустук),
  • Вэрмонт (маленькая квэбэкская суполка на поўначы ў графствах Гран-Ісль, Франклэн, Арлеан, Эсэкс),
  • Нью-Гэмпшыр (маленькая квэбэкская суполка на поўначы ў графстве Кус),
  • штат Масачусэтс (маленькія квэбэкскія й акадзійскія суполкі на поўначы графстваў Ворчэстэр ды Мідлсэкс),
  • Канэктыкут (маленькая квэбэкская суполка на поўначным усходзе ў графстве Ўіндхам),
  • штат Нью-Ёрк (маленькая квэбэкская суполка на поўначы штата ў графствах Сэн-Лоўрэнс, Франклін, Клінтан, Эсэкс, а таксама ў горадзе Кохоэс на захадзе штата),
  • Флорыда (вялікая гаіційская суполка ў графстве Маямі-Дэйд, а таксама маленькая суполка квэбэкскіх пэнсыянэраў).

[рэдагаваць] Дыялекты францускай мовы

Групы францускіх дыялектаў:

1. паўночная група: нарманскі, пікардыйскі, а таксама валонскі дыялект(Бельгія)
2. заходняя група: анжуйскі, гало ды інш.
3. паўднёва-заходняя група: пуацевінскі ды інш.
4. цэнтральныя дыялекты
5. паўднёва-ўсходняя група: бургундскі, франш-канційскі
6. усходняя група: латарынгскі, шампанскі дыялекты
7. франка-правансальскія дыялекты (прамежкавыя паміж францускай ды аксітанскай мовамі).

У аснову [літаратурная мова|літаратурнай] францускай мовы быў пакладзены франсійскі дыялект ([Іль-дэ-Франс])

Сёньня на тэрыторыі Францыі назіраецца распад дыялектаў і ўтварэнне рэгіянальных варыянтаў францускай мовы.

Прыклады францускіх рэгіяналізмаў:

• у Канадзе і Швэйцарыі замест moufle(рукавічка) кажуць mitaine;
• у Канадзе пра нешта надзвычай дарагое кажуць dispendieux, а замент ангельскага запазычаньня week-end(выхадныя) ужываюць fin de semaine;
• у францускай Нармандыі замест poignée de porte(дзвярная ручка) могуць сказаць clenche, замест serpillière (анучка для падлогі) - toile, замест à midi(апоўдні) - ce midi або dans l'heure de midi і г.д.;
• у францускай Пікардыі замест той жа serpillière (анучка для падлогі) можна пачуць wassingue, якую ў Швэйцарыі назавуць panosse, а ў Канадзе - moppe (англіцызм) ці vadrouille;
• на поўдні Францыі замест emballer(спакаваць) ці envelopper (завярнуць) скажуць plier.

Існуюць таксама нацыянальныя варыянты францускай мовы ў Бельгіі (валонскі дыялект), Швэйцарыі, Канадзе, а таксама некаторыя (збольшага, фанэтычныя ды лексычныя) адметнасьці ў краінах Афрыкі.

У Луізіяне (ЗША) і на Гаіці, а таксама на Малых Антыльскіх і Маскарэнскіх вастравах на базе францускай мовы склаліся крэольскія мовы.

[рэдагаваць] Адметнасьці францускай мовы

У францускай мове яскрава выражаныя многія агульныя рысы раманскіх моў:

1. У фанэтыцы й фаналёгіі:

• рэдукцыя ненаціскных (асабліва канцавых) галосных
• зьмены націскных галосных
• падзеньне інтэрвакальных ды канцавых зычных
• спрашчэньне груп галосных
• агульнае скарачэньне даўжыні слова

Вакалічная сыстэма характарызуецца супрацьстаўленнем галосных па пад'ёме (адкрыты й закрытыя [е] ды [о]), шэрагу (пярэдні ды задні [а]), лабіялізацыі, назалізацыі, адсутнасцю дыфтонгаў, пазыцыйнай даўжынёй галосных.

Кансанантная сыстэма бяднейшая за іншыя раманскія мовы (менш палаталізаваных фанэм, адсутнасць афрыкат).

Фанэмы вызначаюцца трываласьцю дыфэрэнцыйных прызнакаў, у рэалізацыі - выразнай артыкуляцыяй, адносна невялікімі пазыцыйнымі зменамі.

У францускай мове аксітанальны націск (падае на апошні склад слова, а дакладней, фанэтычнага слова). Адметнасць францускага маўлення - утварэнне адзінага фанэтычнага слова з агульным націскам з граматычных груп.

2.Марфалёгія: большая схільнасць францускай мовы да аналітычнага тыпа праяўляецца ў аналітычных формах складаных часоў (passé composé, passé immédiat, future immédiat, plus-que-parfait, passé antérieur, futur antérieur), станаў, ступеней параўнаньня. Праяўляецца тэндэнцыя да марфалягічнай нязменнасьці слова. Адпаведна, такія граматычныя значэньні як род, лік, склон выражаюцца з дапамогай сынтаксісу; часта ўжываюцца службовыя словы (3 віды [артыкль|артыкляў], дэтэрмінатывы (займеньнікавыя прыметнікі) mon, ce і г.д., прыдзеяслоўнікавыя займеньнікі je, tu, il і г.д., поруч з самастойнымі займеньнікамі moi, toi, lui).

Сыстэму дзеяслова ўтвараюць 4 лады, 3 станы і разгалінаваная сыстэма часовых форм, якія выражаюць а)значэньні абсалютнага ды адноснага часу, б)актуальнасць дзеяньня (passé simple - passé composé) в)абмежаванасьць дзеяньня ў часе (passé composé - imparfait).

3.Сынтаксіс характарызуецца наступнымі тэндэнцыямі:

• двухсастаўнасьць сказа,
• дзеяслоўнасьць выказніка,
• шырокае выкарыстаньне канструкцый S-V-O,
• сцяжэньне сынтаксічных груп,
• фіксаваны і прагрэсіўны парадак слоў.

4.Лексыка: базавы лексычны фонд складаюць словы лацінскага паходжаньня (акрамя таго, з літаратурнай лацінскай мовы былі запазычаныя многія словаўтваральныя мадэлі ды сынтаксычныя абароты), а таксама пэўная колькасьць гальскіх (гальскі субстрат) ды франкскіх слоў (франкскі суперстрат).

Таксама ў францускай мове шмат запазычаньняў з арабскай, ангельскай, італьянскай, гішпанскай ды іншых раманскіх моў. Колькасьць запазычаньняў у размоўнай францускай мове (прыблізна 35000 слоў) ацэньваюць у 13 % (гэта 4 200 слоў). Рэйтынг запазычаньняў выглядае наступным чынам:

• 1054 слоў - англіцызмы
• 707 - італьянізмы
• 550 - старагерманізмы
• 481 - словы з былых гала-раманскіх моў
• 215 - арабізмы
• 164 - германізмы
• 160 - словы з мёртвай кельцкай мовы
• 159 - гішпанізмы
• 153 - галяндызмы
• 112 слоў з персідскай мовы ды санскрыту
• 101 слова з моў амерыканскіх індзейцаў
• 89 слоў азіяцкага паходжаньня
• 56 слоў афра-азіяцкага паходжаньня
• 55 слоў славянскага ды балцкага паходжаньня
• 144 слоў зь іншых моў.

(Крыніца: Henriette Walter, Gérard Walter, Dictionnaire des mots d'origine étrangère, 1998).

Адметнай рысай францускай лексыкі зьяўляюцца так званыя этымалягічныя дублеты, збольшага лацінскага паходжаньня. Гэта словы, якія паходзяць з аднаго караня, але адно зь іх, размоўнае, у выніку моўнай эвалюцыі дэфармавалася, а другое, "навуковае", было запазычана у адукаваных асяродках ў "чыстым" выглядзе. Сярод этымалягічных дублетаў пераважаюць пары "размоўны" назоўнік /"навуковы" прыметнік, напр.: mère / maternel frère / fraternel cheveu / capillaire foi / fidèle froid / frigide œil / oculaire sûreté / sécurité і г.д.

[рэдагаваць] Пісьмовая француская мова

Француская пісьмовасць грунтуецца на лацінскім алфавіце, да якога дадалі лігатуры ды дыякрытычныя знакі.

Пісьмовая форма значна адрозьніваецца ад вуснай і вызначаецца схільнасьцю да іншага, сынтаксічнага, моўнага тыпу. Гэта зьвязана з тым, што правапіс францускіх слоў, збольшага, грунтуецца на гістарычным прынцыпе, а разьвіцьцё францускай мовы з 5 ст. характарызавалася пераходам ад сынтаксічнага (клясычная лацінская мова) да аналітычнага моўнага тыпу.

[рэдагаваць] Гісторыя францускай мовы

Гісторыя францускай мовы пачынаецца з акупацыі Галіі рымскімі вайскамі пад камандаваньнем Юлія Цэзара ў 59 да н. э. У той час насельніцтва Галіі складалі шматлікія кельцкія плямёны, якія размаўлялі на розных мовах. Пасьля захопу Галіі пачынаецца доўгі працэс раманізацыі гэтага краю, у выніку чаго лацінская мова была прынятая галамі. Падчас раманізацыі лацінская мова моцна зьмянілася. У першую чаргу, гэта закранула яе фанэтычную ды граматычную сістэмы. Мяркуюць, што найстаражытнейшым тэкстам на romana lingua, старафранцускай мове, зьяўляецца "Страсбурская клятва" (842). Першае сьведчаньне існаваньня "раманскай мовы" падаецца ў 813 годзе падчас Турскага сіноду, калі епіскапам раяць чытаць пропаведзі на народнай мове, бо інакш іх не разумеюць прыхаджане. Першы мастацкі тэкст на старафранцускай мове - "Сэквэнцыя сьвятой Эўлаліі" (880–881), у якой бачаць вялікі ўплыў пікардзійскага дыялекту.

Адметнасьці старафранцускай мовы:

• 2 склоны назоўнікаў,
• радзейшае ўжываньне прыдзеяслоўнікавых займеньнікаў,
• больш вольны парадак слоў і г.д.

Перыядызацыя францускай мовы:

V–VIII стст.: гала-раманскі перыяд

IX–XIII стст.: старафранцускі перыяд

XIV–XV стст.: сярэднефранцускі перыяд

XVI ст.: ранненовафранцускі перыяд

XVII–XVIII ст.: клясычны новафранцускі перыяд

XIX–наш час: сучасны перыяд

Найважнейшыя падзеі ў гісторыі францускай мовы:

• 8 ст.: "Рэйхенаўскія глосы", адзін з першых пісьмовых помнікаў францускай мовы;
• 813 год: Турскі сінод;
• 842 год: "Страсбурская клятва", першы зьвязаны тэкст на францускай мове;
• 16 ст.: фармаваньне агульнанацыянальнай мовы
• 1539 год: Каралеўскім эдыктам Віле-Катрэ француская мова прызнаецца афіцыйнай мовай дзяржавы (насамрэч – мовай справаводства, навукі г.д.)
• 17 ст.: кадыфікацыя літаратурнай францускай мовы
• 20 ст.: значнае разыходжаньне паміж літаратурным і гутарковым маўленнем.

[рэдагаваць] Знакавыя мастацкія творы на францускай мове

• Песьня пра Раланда (La Chanson de Roland)
• Раман пра Ліса (Le Roman de Renart)
• рыцарскія раманы Крэцьена дэ Труа (Chrétien de Troyes)
• Гарганцюа і Пантагруэль (Gargantua) Франсуа Рабле
• Абарона ды ўхваленьне францускай мовы Жаашэна дзю Беле (Défense et illustration de la langue française)

[рэдагаваць] Літаратура

1. Лингвистический энциклопедический словарь. Гл.ред. В.Н.Ярцева. М.:"Советская энциклопедия", 1990.
2. Rapport 1997-1998 du Haut Conseil de la Francophonie, «État de la francophonie dans le monde», La Documentation française, 1999