Dominiu llingüísticu astur

De Uiquipedia

Esti artículu forma parte de la serie
Llingües romániques

Grupos llingüísticos

gallegu-portugués
astur
español
aragonés
catalán-valencianu
mozárabe

Galorrománicu
Retorrománicu
Italorrománicu
Balcanorrománicu
Sardorrománicu

El dominiu llingüísticu astur fai referencia al enxeme de modalidaes llinguístiques derivades del llatín nel percorrer de los sieglos, na fala de les poblaciones astures llatinizadas cola invasión del Imperiu Romanu nesta estaya xeográfica de la Península Ibérica.

[editar] Entamu

Ensin atender a razones d'unu o otru tipu referirémonos a les principales modalidaes llingüístiques del dominiu como llingües, sabiendo que les tres son tan asemeyaes llingüísticamente que tendríen de considerase namás una, col nome que caún prefiriere; pero considerando motivos sociales, hestóricos y alministrativos; y atendiendo a un puntu de vista neutral; nesti artículu tendrán consideración de llingües les tres modalidaes principales.

[editar] Nome

Esti nome ye una designación de consensu acuñada pol llingüista, ex-presidente de l'Academia de la Llingua Asturiana, Xosé Lluis García Arias, nun intentu de nun dotar de nenguna connotación xeográfica a un dominiu que s'esparde per tres rexones hestóriques bien definíes y consiguiendo asina una xunidá que permitiere esparder l'emplegu de la llingua ensin atopar torgues innecesaries.

El nome vien a sostituyir a otres acepciones emplegaes dende finales del sieglu XIX y que, d'una forma o otra, primaben a una rexón sobre otra; reparando en que les llingües son la peculiar evolución del llatin nun pueblu qu'habitó tol dominiu; decidióse emplegar esti nome como midía pa caltener una xunidá pernecesaria.

[editar] Afiliación llingüística

Indoeuropéu.
- Itálicu.
  - Grupu Romance.
    - Greyu Iberu-románicu.
      - Subgrupu Astur

[editar] Orixe

El dominiu tien el so orixe nel llatín vulgar, ye dicir na fala común de les xentes que l'Imperiu Romanu apurrió, principalmente nes llexones de procedencia norteafricana asitiaes n'Asturica Augusta y en Legio VI, pa les tierres habitaes polos astures. La suplantación d'esta llingua pola indíxena foi llenta pero imparable, dao que l'emplegu de la llingua imperial yera la puerta pa munchos drechos y llibertaes, ente ellos el más importante: la ciudadanía romana.

La presencia de les antediches fuercies militares sirvió permuncho nel procesu d'aculturización de les poblaciones indíxenes, siendo más fuerte la oposición nes zones más alluenxaes, como'l Cordal Cantábricu, la Cabreira, o el Bierzu y más sele nes estayes más accesibles; asina mesmo la creyación del conventu asturicense con capital n'Astorga nun fixo sinon acelerar el procesu, dao que les mines de Las Médulas yeren indispensables pal Imperiu y, esti quería garantizar la estabilidá na rexón, eso reparando en que casi tol territoriu astur nun taba so dominiu imperial.

La peculiar evolución del llatin a traviés del astur nel actual grupu llingüísticu nun foi espontánea nin allugada xeográficamente; sinon que paulatinamente la fala itálica foi tresformándose ta que nel sieglu X yá ye lu abondo estremada como pa ser considerada una modalidá romance propia. Nenguna de les dos divisiones del conventu, Cismontana (Llión) y Transmontana (Asturies), ye'l bierzu orixinariu únicu del dominiu, sinon que nes dos xurde al empar, namás dividida poles gens o tribus que formaben l'enxeme cultural astur, y que como división dialeutal dica güéi caltienense axuntando una y otra rexón ensin atender a divisiones alministratives.

Esta evolución nel percorrer de los sieglos da como resultáu que, a mediaos del sieglu X, apaezan les primeres llinies nesti romance, el Documentu de Kesos; nun monesteriu de Llión. Amás dirán apaeciendo una bayura de documentos llegales nesti romance por tolos monesterios d'Asturies y de Llión, qu'indiquen la importancia na sociedá de la llingua, lóxico siendo la llingua común na corona de Llión; poro apaecen documentos romanceaos en Palencia y vestixos llingüísticos de la fala nos dialeutos de tresición como l'estremeñu, aportaú ellí polos repobladores, nun debemos esqueicenos de que la Estremadura actual correspuéndese casi toa cola Estremadura llionesa, rempondiendo asina a la importancia de la llingua natural del reinu más importante de la Corona.

Que nun s'atopen casi nengún documentu nun llegal, y estos emprincipian xurdire na Plena Edá Media como cambéu d'una mentalidá, débese a que los reinos d'Asturies y de Llión considerábense heriedos direutos del visigóticu Reinu de Toléu, y p'afirmar la so idega d'un Imperiu Llionés o Hispánicu usaron el llatín p'amosar a los otros gobiernos peninsulares, y principalmente a al-Ándalus que yera consideráu como l'antiga Hispania; la so preponderancia sobro los otros.

[editar] División dialeutolóxica

La división de la llingua ye pergrande, tando principalmente en tres faces; oriental, central y occidental .Pero a esto hai d'añidir una división que taza estes tres y que pasa pol Cordal, y ye la que divide'l dominiu llingüístiu en septentrional y meridional. Amás que dientro de cada greyu nun esisten nidies llendes y tienen subdialeutos con estremaes peculiaridaes.

Astur Oriental:Na provincia de Llión taría práuticamente estintu pero consérvase con vitalidá abonda n'Asturies.

Astur Central: Esti yel subgrupu onde más nótense les diferencias ente la parte norte y la sur.
- Astur central septentrional: Mayoritariu por población y por vitalidá, ye la base normativa de la llingua asturiana.
- Astur central meridional: En vías d'estinción, seiría la modadalidá más grande xeográficamente pues ocuparía casique la metá de la provincia de Llión y parte de l'oriente de Zamora.

Astur Occidental:
- Astur occidental septentrional: Presente como segunda modalidá por falantes y vitalidá nel Principáu d'Asturies.
- Astur occidental meridional: Ye la modalidá más fuerte en númberos de falantes na rexón de Llión; ta consideráu la base d'una futura normativización del llionés. A esti grupu pertenez la tercera llingua del grupu, el mirandés.

Amás d'estos tres tendríase d'añidir otru más que seríen los dialeutos de tresición:

Montañés: faláu en Cantabria.
Falas Eo-Naviegas: Falaes nos conceyos más ocidentales d'Asturies.
Estremeñu: Faláu na comunidá autónoma d'Estremadura y en dalgunos conceyos de Salamanca.

[editar] Númberu de falantes

Nun esisten un estudiu en conxuntu de las tres rexones del grupu, yá qu'en Llión nun se fixeren inda les investigaciones estadístiques necesaries. Si bien si qu'hai una aprosimación que daría la cifra de 620.000 falantes.