Llingua llionesa
De Uiquipedia
 |
||
| Esti artículu forma parte de la serie Llingües romániques |
||
| Grupos llingüísticos | ||
Galorrománicu |
El llionés ye la llingua (ou modalidá llingüística) del Dominiu llingüísticu astur, deriváu direutamente dende'l llatín, que se fala nel País Llionés.
Tabla de conteníos |
[editar] Xeneral
La llingua inda caltiense nel norte, sur y ueste de Llión, nel oeste Zamora y en Las Arribes del Douru y la Sierra de Gata (Salamanca). Hai que notar que'l mirandés ye una llingua propia pero que s'engloba muitas vegadas nel llionés, si bien anguañu ye la única modalidá oficial y reconocida de tol dominiu.
El llionés preséntasenos comu ún de los resultaos a los que llevóu la evolución peculiar del llatín faláu nas nuesas fasteras. La súa presonalidá llinguística defínese por xuntar un refileiru de trazos peculiares que lu individualizan frente a las llinguas vecinas, el gallegu-pertués y el castellanu. Asina que comu la presencia de resultaos idénticos colos del mirandés y l'asturianu deixa bien nidiu que ye parte d'un conxuntu llingüísticu definíu.
Cuasi tolos falantes de llionés son diglosicos. Pue albidrase que'l númberu de falantes ye de 55.000 personas nel País Llionés 42.000 na provincia de Llión (Sayambre, L.laciana, El Bierzu, La Cabreira, Lus Maragatus, Argüeyos, La Valdería, Ribera l'Órbigu, Páramu Lleonés, Umaña, L.luna, Altu Sil ou La Cepeda; 8.000 en Senabria y Aliste, y 3.000 en Seyagu y nas Arribes, 500 na Sierra de Gata.
| Llionés/(mirandés) | |
|---|---|
| Faláu nel: | País Llionés |
| Estaos: | España |
| Númberu de falantes: | 95.000 (llingua materna) |
| Númberu de neofalantes: | 20.000 (aprosimáu, neofalantes) |
| Llugar pol númberu: | Nun ta ente las 100 más faladas |
| Clasificación xenética: | Indoeuropéu Llinguas románicas |
| Estatus oficial | |
| Nun tién reconocencia de nengún tipu. | |
| Códigu | |
| ISO 639-1 | Nun tién. Depende del asturianu (ast) ou del mirandes (mwl) |
[editar] Familia
Forma parte del grupu iberu-románicu dientru del subgreyu nomáu astur. Esti ta compuestu por tres llinguas:
[editar] Fonoloxía
(La trascripción faise d'alcuerdu colas normas del alfabetu fonéticu internacional).
[editar] Vocales
El sistema vocálicu del llionés estrema cincu fonemas, diferenciaos en tres graos d'abertura (mínima, media y másima ) y tres allugamientos ( central, anteriore y posteriore).
| anteriores (palatales) | centrales | posteriores (velares) | |
| vocales zarradas (apertura mínima) | i | - | u |
| vocales medias (apertura media) | e | - | ɔ |
| vocales abiertas (apertura másima) | - | a | - |
[editar] Consonantes
| llabiales | dentales | alveolares | palatales | velares | |
| oclusivas sordas | p | t | - | ʧ | k |
| oclusivas sonoras | b | d | - | y | g |
| fricativas | f | θ | s | ʃ | - |
| nasales | m | - | n | ɲ | - |
| llaterales | - | - | l | ʎ | - |
| vibrantes | - | - | ɾ / r | - | - |
[editar] Dialeutos
Ente las variedaes rexonales del llionés pueden siñalase tres grandes dialeutos, l´oriental, el central y l´oucidental. El postreiru ye'l más espardíu y cinca tolas fasteiras de llingua llïonesa en País Llionés (esceición: Sayambre,Valdïón y Valdeburon-Tierras de la Reina) y Zamora. El primer ye faláu en Sayambre, Valdïón y la Sierra de Gata (Salamanca). El dialeutu de Las Arribes y de Seyagu (arribiegu-seyagués) tá a mediu camín ente oucidental y oriental.
El llïonés oriental tien un sodialeutu carauterizáu pol usu de la / h /, "ache aspirada". La /h /, "ache aspirada", sustituye a la f- anicial en toles palabras que´l llïonés tien f- (derivada, en cuasi tolos casos, del llatín) : fame / h.ambre ; fíyu / h.iyu ; fabas / h.abas ; fortiga / h.ortiga.
El dialectu oucidental, carauterízase pola diptongación decreciente ei , ou (vega / veiga ; ferreru / ferreriru ; cosa / cousa ; oveya / ouveya) .
Nel casu del llionés central, anguañu práuticamente estintu, nun poseyería los diptongos decrecientes ei/ou; amás tendría confusión ente los soníos f/c y güe/bue al entamu de pallabra: cesoria/fesoria y buerta/güerta. Seyendo polu demás comu l'oriental peru ensín el rasgu típicu d'esti que ye l'aspiracion de la f llatina.
[editar] Hestoria
[editar] Situación anguañu
La rialidá llinguística del País Llïonés ye d'esconocencia dafeichu nun sólu fuera d'él, sinón tamién ente los propios llioneses.
El feichu de que'l llionés nun tea reconocíu por nenguna llexislación, pon-y torgas a esta conocencia. A esto xúnese que las alministraciones competentes nel ensiñu nun tán sensibilizaos col estremu peligru que cuerre esta llingua d'esapaecere.
Anque ye la llingua hestórica, ye dicir la qu'esistíu y desendolcóu nel procesu hestóricu de conformación de Llión y dempués na evolución del enxeme hispánicu. Dao que ta'l sieglu XIV nun chega'l castellán a tar presente na Alministracion del reinu, dalgu que pa ser normal tardaría sieglos en algamar tola rexón, el llionés yera oviamente la llingua común y materna nos habitantes del reinu.
Anguañu, el llïonés presenta una situación diglósica que nun cambeóu nos cabeiros sieglos peru qu'agora tórnase más pelligrosa pensandu en que la edá media de los falantes ye enforma alta y el númberu ye de 95.000 (nas cifras más optimistas) y enforma espardíu xeográficamente.
[editar] Situación llegal
Anguañu la única lexislación que reconoz al llionés, anque de pergrande importancia, ye la reforma del estatutu de Castiella y Llión que diz nel sou artítulu 5u del Títulu Preliminare: «el llionés seirá oxetu de proteición específica por parte de las instituciones pol sou particular valire dientru'l patrimoniu llingüísitcu de la Comunidá. La súa proteición, usu y promoción seirán oxetu de regulación».
[editar] Ensiñu
Nun esiste nin obligatoriedá nin optatividá nel ensiñu públicu ou priváu regláu d'esta llingua, nin tan siquier esiste nenguna presencia como asignatura de llibre elleición curricular ou comu materia estraescolar nos colexos, institutos ou universidaes de la rexón.
Si qu'asina, anguañu hai deillos conceyos y entidaes privadas que ponen clases de llionés en tola rexón, principalmente en Llión pero tamién na ciudá de Zamora; anque d'un xeitu voluntariu y empobináu p'adultos.
Pa vere l´autualidá de los cursos que faense güei dir a enllaces
[editar] Normativización
Pol sou escachamientu y la falta de llexislación, nun hai nenguna entidá reconocida que pueda regulare la llingua; malque dende los años 80 del sieglu XX inténtase llevare a cabu normativizaciones por parte d'asociaciones ou de greyos de falantes; al nun cuntare estos con sofitu alministrativu cualisquier intentu ye infrutuosu.
Por embargu, tolos intentos de normativización básanse nuna koiné de modalidaes oucidentales cola amestamientu de las variantes más vivas como'l cepedanu, el cabreirés, bercianu, maragatu, umañés y l'argoyanu del central.
Dientru de las propuestas toas tienen dellos puntios en común, ente los que destacan:
- plural femenín n' -as.
- diptongos decreciente de o y e tónicas llatinas (cousa y penséi).
- caltenimientu d'una -e final nos ifinitivos verbales (nun siempres) cantare, bebere, dire.
- preferencia de ch- nel grupu consonánticu llatinu pl- frente a ll- (nun siempres); chuvia/lluvia.
- caltenimientu d'e y o tónicas frente a i/u (pirru).
- posesivos mieu/mía, tou/túa, sou/súa y plurales regulares, acompañaos del artículu.
- conxunción y frente a ya.
Anque l'Academia de la Llingua Asturiana nun tién nenguna reconocencia pa normativizar el llïonés, lu ciertu ye que davezu los falantes acuden a la gramática del asturianu ou a los camientos d'esta institución a la hora de desendolcar proyeutos ou cuandu tienen d'escribire na llingua y preséntase dalguna controversia.
[editar] Ver tamién
- Documentu de Kesos
- Hestoria de la Llingua Llionesa
- Dialeutos del llionés
- Poemes Llioneses
- Toponimia llionesa
Véyase Cursu de llionés en Wikillibros.
[editar] Enllaces esternos
- Asociaciones Pola Llingua (País Llïonés)
