Gałasia

Da Wikipedia, ła ençiclopedia libara.

Ła gałasia de Andròmeda; ła xe ła conpagna pi granda de ła nostra Gałasia intel Grupo Locałe.

Na gałasia xe un sistema grando gravitazsionalmente łigà, che ga stełe, gas e pólvare interstełare, plasma e (magari) na parte de sostanzsa scura che no se połe vèdar. Ła nostra gałasia ła se ciama ła Gałasia (co majùscoła), e zserte volte anca Via Làtea. Ła paroła gałasia vien dal greco, γαλαξίας, che vołe dir "late".

Na gałasia tìpica ga tra diexe milioni e mile mijardi de stełe (tra 10⁷ e 10¹²), tute che łe xira datorno un zsentro de gravità comun. Ghemo anca stełe ixołade e un medio interstełare che xe tanto débołe. Cuaxi tute łe gałasie ga tanti sistemi stełari binari e graspi stełari, e anca tante sorte de nevołoxe. Na gałasia ga na grandezsa tra mijari e zsentenari de mijari de ani luxe de diàmetro, e normalmente ła xe spartada da łe altre gałasie zserti milioni de ani luxe.

Anca se ła sostanzsa scura e ła enerxia scura par che łe sia pi del 90% de ła masa de cuaxi tute łe gałasie, ła natura de ste sostanzse no se capizse ancora tanto ben. Cualcuni ga demostrà che podaria èsar che ghe sia un buxo nero supermasivo intel sentro de tante gałasie, furse tute.

El spasio intergałático, che xe el spasio tra gałasie, xe pien de un plasma débołe co na densità media che xe pi basa de na particeła per metro cùbico. Seguramente ghe xe pi de 10¹¹ gałasie intel'universo che se połe védar.

[modifica] Clasificazsion de łe gałasie

Ghe xe tre sorte de gałasie, prinzsipalmente:

elìtiche
spirałi
iregołari

Ła secuenzsa de Hubble fa na descrizsion na scianta de pi granda su łe gałasie; ła varda soło el so aspeto. Comuncue, ła secuenzsa de Hubble varda tute łe gałasie, e ła xe baxada soło na so morfołogia. Par cuesto, podaria èsar che no stia drio vardar zserte carateristeghe de łe gałasie, cofà, par exenpio, ła tasa de formazsion de stełe.

Ła nostra gałasia ła xe na granda gałasia spirałe xbarada co forma de disco de pi o manco 30 chiłoparsec (100 000 ani luxe) de diàmetro e grosa 3000 ani luxe. Ła ga 3·10¹¹ stełe e na masa totałe 6·10¹¹ volte pi granda che el Sołe.

Cofà łe stełe, i braxi spirałi i ga ła forma pi o meno de na spirałe logaritmega, che xe uno schema che se połe calcołar matematicamente, e par che vien de na alterasion inteła masa de stełe che łe sta drio xirar.

Cofà łe stełe, i braxi spirałi anca i sta drio xirar datorno el centro, ma i fa cuesto co na vełocità angołare costante. Cuesto vołe dir che łe stełe łe sta drio entrar e sortir del braxo spirałe tuto el tenpo. Se pensa che i braxi spirałi i xe parti onde ła densità xe pi granda, o onde de densità. Cuando łe stełe łe va intel braxo, ła vełocità se fa pi basa, e par cuesto ła densità xe pi alta en cuełe parti; sta roba xe cofà i inbotijamenti che se połe vèdar inteła autostrada: ghe xe na "onda" de machine pi lente che łe se sposta inteła autostrada tra altre machine pi vełoci che łe stà davanti e dedrio. Łe machine che ghinè intel imbotijamento no łe xe senpre łe stese. Nojaltri połemo vèdar i braxi spirałi de łe gałasie, parche ła densità alta fa che ła formazsion de nove stełe sia pi alta, e par cuesto łe ga stełe pi briłanti e pi xòvani.

Intel ano 2003 Michael Drinkwater, de ła Università de Queensland, ga scoerto na nova sorta de gałasie, che łe xe clasificae come Gałasie Nane Ultradense.

[modifica] Struture de granda scała

Ghi nè poche gałasie che łe resta ixołade. Cuaxi tute łe xe łigade gravitazsionalmente a altre gałasie. Cusita, łe struture che łe forma połe èsar:

Grupi de gałasie, che i ga 50 gałasie o manco.

Graspi de gałasie, struture che łe ga mijari de gałasie mese tute insieme inte un vołume de pochi megaparsec. I graspi de gałasie i ga cuaxi senpre na gałasia xigante elìtica che ghe tien tute łe altre insieme. Man man pasa el tenpo, sta gałasia gigante desfa łe altre gałasie pi pìcołe (che łe se ciama gałasie satełitari) par el efeto de łe maree, e tute e gałasie pìcołe łe va finir inteła gałasia xigante elìtica.

Supergraspi de gałasie, na grande cuantità de gałasie tute insieme (diexe mil o de pi). Łe gałasie de un supergraspo łe fa grupeti e graspi pi pìcołi (drento el supergraspo), e zserte resta ixołade. Inteła scala de i supergraspi, łe gałasie łe xe mese cusita che łe fa piani e fiłi datorno grandi spazsi vodi.

Despò a scała de i supergraspi, el aspeto del universo xe ixotròpico e omogèneo.

Ła nostra Gałasia xe drento un grupo, che se ciama Grupo Locałe. Intel Grupo Locałe łe do gałasie pi grandi łe xe ła nostra, e ła gałasia Andròmeda; intel Grupo Locałe ghi né altre 30 gałasie pi pìcołe, che łe xe tute inte un vołume de un megaparsec. El Grupo Locałe el xe drento un supergraspo che el se ciama Supergraspo de ła Vérxene.

[modifica] Storia

Galileo Galilei xe el primo omo che ga vardà el ceło co un tełescopio. Cusita el ga scoerto che ła Via Làtea, ła strisa luminoxa che se połe vèdar intel ceło noturno, ła xe tante stełete mese insieme. Un secoło pi tardi, intel 1755, Immanuel Kant ga pensà che furse ła gałasia xe un corpo fato de tantesime stełe che łe xira tute insieme, e che łe sta unide par ła forzsa gravitazsionałe. Sto disco de stełe el saria drio vèdarse intel ceło cofà na strisa. Kant anca ga pensà che furse zserte nebułoxe che łe se vede intel ceło łe xe altre gałasie separade.

Uncó ła gałasia pi lontana che se ga mai visto ła se ciama Abell 1835 IR1916, scoerta intel 2004.