Dinosaurus
Ti Wikipédia, énsiklopédi bébas
|
Dinosaurus Status konservasi: Fosil
|
|||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Réplika Tyrannosaurus rex di Musium Senckenberg.
|
|||||||||
| Klasifikasi ilmiah | |||||||||
|
|||||||||
|
|
|||||||||
|
Dinosaurus mangrupakeun sato vertebrata nu ngadominasi ékosistim darat salila leuwih ti 160 juta taun (munggaran mucunghul kira 230 juta taun ka tukang). Dominasi dinosaurus tumpur dina ahir mangsa Cretaceous 65 juta taun ka tukang, alatan kajadian alam nu maéhan spésiés-spésiésna. Para ahli loba nu nganggap manuk modéren salaku turunan langsung ti dinosaurus téropoda.
Ti saprak munggaran kapanggih salaku fosil dina abad ka-19, dinosaurus jadi pangirutan jalma réa di musium-musium di sakuliah dunya. Dinosaurus jadi bagian tina budaya dunya sarta tetep populér, utamana pikeun barudak. Misalna dina pilem Jurassic Park (Taman Jurasik), nu ogé dirojong ku papanggihan-papanggihan nu terus kagali nepi ka kiwari.
Istilah dinosaurus ogé dipaké sacara informal pikeun ngagambarkeun réptil prasajarah, kayaning pélikosaurus Dimetrodon, ptérosaurus jangjangan, sarta ihtiosaurus cai, plésiosaurus, jeung mosasaurus, najan sabenerna mah lain dinosaurus.
Daptar eusi |
[édit] Dinosaurus téh naon?
[édit] Watesan
Superordo atawa klad "Dinosauria" mimiti dipaké sacara formal ku Richard Owen, lmuwan Inggris, taun 1842. Istilah ieu diturunkeun tina kecap basa Yunani deinos ("kacida badagna") sauros ("kadal" atawa "réptil"). Owen milih ieu istilah pikeun némbongkeun nunjukkeun rasa hélokna kana ukuran jeung "kaagungan" sato nu geus lastari ieu, lain alatan kasieun mun enya nyanghareupan ieu sato raksasa.
Dinosaurus téh rupa-rupa pisan. Aya nu hérbivora, tapi lolobana mah karnivora. Aya nu leumpangna ku dua suku, aya nu ku opat suku, aya ogé nu bisa duanana (misalna Amosaurus).
Dina taksonomi filogenetik, dinosaurus téh kawates pikeun sakabéh turunan karuhun umum (common ancestor) Triseratop jeung manuk modéren.
[édit] Ukuran
Sato nu ngalaman fosilisasi téh perséntasena saeutik pisan, sarta lolobana mah kakubur na taneuh. Ku kituna, para élmuwan ogé meureun teu pasti pisan ngeunaan dinosaurus nu pangbadagna atawa nu pangleutikna. Nu kagali dina kaayaan lengkep mah ukur saeutik, komo nepi ka aya kulit atawa jaringan lemesna mah, jarang pisan. Ngawangun ulang rorongkong ku ngabandingkeun morfologi tulang jeung spésiés nu dipikawanoh sarupa, mangrupakeun seni nu teu pasti.
Dinosaurus pangbadagna jeung pangleutikna
Sanajan bukti-buktina teu lengkep, sacara umum mah tétéla yén golongan dinosaurus téh kaasup badag. Ti golongan dinosaurus, nu kasebut raksasa téh Sauropoda. Sauropod pangleutikna leuwih badag batan nu lianna di habitatna, sedengkeun nu pangbadagna dianggap mangrupa mangkeluk pangbadagna nu kungsi kumelendang di alam dunya.
Dinosaurus pangjangkungna sarta pangbeuratna (dumasar rorongkong lengkep), nyaéta Brahiosaurus, nu kapanggih di Tanzania antara 1907–1912. Rorongkong ieu geus dipindahkeun sarta dipintonkeun di Musium Humboldt di Berlin: jangkungna 12 m, sedengkeun beuratna meureun antara 30.000–60.000 kg (33–66 ton). Dinosaurus pangpanjangna nyaéta Diplodokus: 27 m, kapanggih taun 1907 di Wyoming, AS, dipintonkeun di Musium Sajarah Alam Carnegie, Pittsburgh.
Aya dinosaurus nu leuwih badag, tapi teu pasti pisan, kusabab kasimpulan ieu ngan dumasar kana sabagian leutik conto fosil nu teu lengkep.
Ukuran rata-rata
"Ukuran rata-rata dinosaurus" di dieu bisa dipadungdengkeun. Bukti nu aya nunjukkeun yén niléyna béda di saban yuga, antara yuga Triasik, Jurasik awal, Jurasik ahir, jeung Krétasius. Ceuk Bill Erickson, "Siger tengah beurat dinosaurus téh antara 500 kg nepi ka 5 métrik ton [...] Dalapan puluh persén biomasa ti formasi Morrison Ahir Jurasik di kulon AS téh mangrupa stégosaurus jeung sauropod; nu panungtung ieu beuratna 20-an ton."
[édit] Paripolah
Interprétasi ngeunaan paripolah dinosaurus sacara umum dumasar kana dedegan fosil awak jeung habitatna, simulasi komputer biomékanikana, sarta tina babadingan jeung sato modéren nu mibanda perenah ékologis nu sarupa. Ku kituna, pamahaman kiwari ngeunaan paripolah dinosaurus téh dumasar kana spékulasi, sarta bakal salawasna kontroversial. Najan kitu, aya kasapukan umum yén sababaraha paripolah nu ilahar aya dina buhaya jeung manuk, dulur dinosaurus pangdeukeutna, ogé ilahar pikeun dinosaurus.
Bukti munggaran ngeunaan polah ngagorombol aya dina papanggihan 31 dinosaurus Iguanodon taun 1878 di Bernissart, Bélgia, nu kakubur sanggeusna tigebrus sarta kakubur dina jungkrang. Bukti nu sarupa ogé aya dina papanggihan spésiés-spésiés dinosaurus lianna. Tapak ratusan (atawa malah rébuan) hérbivora nunjukkeun yén hadrosaurid (duck-bill) pindah ngagorombol, kawas Bison Amérika atawa Antelop Afrika. Tapak sauropod nunjukkeun yén sasatoan ieu migrasina téh babarengan sababaraha spésiés bari salawasna ngajaga anak-anakna tetep di tengah rombongan, sahingga kajaga kasalametanana.
Papanggihan Jack Horner taun 1978, nyaéta mangrupa sayang Maiasaura ("dinosaurus nu indungna bageur") di Montana nunjukkeun yén indung dinosaurus tetep ngasuh anakna sanggeus borojol/megar. Aya ogé bukti nu nunjukkeun yén dinosaurus yuga Krétasius, kayaning sauropod Patagonia Saltasaurus (papanggihan taun 1997), boga kabiasaan nyayang nu sarupa, sarta ngabentuk koloni sayang nu lega kawas pinguin. Maniraptora Mongolia (Oviraptor) kagali dina posisi nyileungleum kawas hayam taun 1993. Tapak ogé ngabuktikeun ayana kabiasaan ngasuh di antara sauropod jeung ornitopod di Pulo Skye di Inggris. Sayang jeung endog mindeng pisan kapanggih, nu nunjukkeun paripolah nu sarupa jeung manuk/buhaya modéren.
[édit] Ulikan ngeunaan dinosaurus
Pangaweruh ngeunaan dinosaurus dihasilkeun tina rupa-rupa catetan fosil jeung non-fosil, nyaéta fosil tulang, tai, tapak, gastrolit, bulu, imprési kulit, jeroan, jeung jaringan lemes. Anapon widang-widang anu ngarojong tumuwuhna ieu pangaweruh, di antarana fisika, kimia, biologi, jeung élmu bumi (di mana paléontologi mangrupa salahsahiji sub-disiplina).
[édit] Padungdengan
[édit] Getih haneut?
Padungdengan ngeunaan régulasi temperatur awak dinosaurus geus aya ti taun 1960-an. Mimitina mah para kalolobaan élmuwan téh teu satuju mun dinosaurus bisa ngatur hawa awakna. Ka dieunakeun, éndotérmi dinosaurus malah jadi kasapukan balaréa, sedengkeun padungdenganana pindah kana mékanisme pangaturan hawana.
[édit] Hubungan antara dinosaurus buluan jeung manuk
- Artikel utama: Dinosaurus buluan
Manuk jeung dinosaurus lain-unggas mibanda fitur-fitur nu sarupa. Manuk jeung dinosaurus teropod boga leuwih ti saratus fitur nu mirip, sahingga sacara umum diaku salaku dulur kuna anu pangdeukeutna.
[édit] Bukti dinosaurus Sénozoik
Dina taun 2002, paléontolog Zielinski jeung Budahn ngalaporkeun kapanggihna fosil tulang cokor hadrosaurus di El Ojo, Amérika Kidul. Formasi tempat kapanggihna nunjukkeun yén asalna ti yuga Paléosin awal, kira 64,5 juta taun ka tukang. Mun bener, lain ngised ka strata éta alatan kajadian alam lainna, ieu jadi bukti yén aya populasi dinosaurus nu salamet, sahanteuna salila satengah juta taun, nepi ka yuga Sénozoik.
[édit] Ngahirupkeun deui dinosaurus
Kamajuan téhnologi pikeun sabagian jalma kadang dihubungkeun jeung harepan bisa ngahirupkeun deui dinosaurus. Dina buku Jurassic Park karangan Michael Crichton, nu mopulérkeun ieu pamanggih, élmuwan migunakeun getih tina fosil reungit nu kakurung ku geutah tangkal jaman Mésozoik pikeun ngawangun ulang DNA dinosaurus, sarta ngeusi jurang kromosomna ku gén bangkong modéren. Mun ditilik sacara ilmiah, téhnik ieu téh hésé pisan kalaksana. Nu utama mah kusabab DNA téh bakal ruksak kahakan waktu, alatan keuna ku udara, cai, jeung radiasi (luruhna DNA bisa diukur ku uji rasemisasi).
Aya dua laporan ngeunaan hasilna ékstraksi DNA kuna tina fosil dinosaurus, tapi hasil pamariksaan nunjukkeun yén dua laporan ieu teu bisa dikonfirmasi. Najan kitu, péptida visual fungsional ti dinosaurus (téoritis) kungsi dihasilkeun migunakeun métode wangun ulang filogenetik kana runtuyan gén spésiés dulurna nu hirup kénéh (réptil jeung manuk).
Mun téa mah DNA dinoasurus bisa diwangun ulang, tetep baé bakal susah "numuwuhkeun" dinosaurus migunakeun téhnologi kiwari, sabab teu aya spésiés ayeuna nu bisa nyadiakeun zigot pikeun prosés émbriogenesisna.
[édit] Kapanggihna jaringan lemes dina fosil dinosaurus
Dina jurnal Science bulan Maret 2005, Dr. Mary Higby Schweitzer saparakanca ngémbarkeun matéri jaringan lemes tina jero tulang cokor Tyrannosaurus rex nu umurna 68 juta taun (ti Formasi Hell Creek di Montana). Sanggeus kacokot, jaringan ieu diréhidrasi.
Sanggeus fosil tulang ieu diolah sababaraha minggu pikeun miceun kandungan mineral tina solobong sungsum tulangna (prosésna katelah demineralisasi), Schweitzer manggihan struktur weuteuh kayaning saluran getih, matriks tulang, jeung jaringan panyambung (serat tulang). Pamariksaan maké mikroskop nunjukkeun yén jaringan lemes dinosaurus téa téh malah masih alus nepi ka tingkat sélulér. Watek jeung kandunganana mah can pertéla pisan, sedengkeun kapentingan papanggihan ieu ogé can écés rék ka mana léosna.
[édit] Téori kapunahan
Punahna dinosaurus sacara masal sarta ngadadak, nu lumangsung kira 65 juta taun ka tukang, mangrupakeun hiji kajadian anu acan bisa kabongkar dina paléontologi. Sasatoan nu séjén gé loba nu ngilu punah dina mangsa harita téh, kayaning amonit (moluska mirip nautilus), mosasaurus, plésiosaurus, ptérosaurus, kuya jeung buhaya hérbivora, bangsa manuk, jeung loba pisan kelompok mamalia. Nu ngabalukarkeun ieu kajadian, geus mimiti ditalungtik ti taun 1970-an. Kiwari, aya sababaraha téori nu diaku ku para ahli.
[édit] Tabrakan astéroid
Téori tabrakan astérioid, nu munggaran diajukeun ku Walter Alvarez ahir 1970-an, numbukeun kapunahan dina tungtung yuga Krétaséus jeung tabrakan kira 65.5 juta taun ka tukang. Alvarez ngajukeun yén ngaronjatna kadar iridium ngadadak nu kacatet sumebar di sakuliah dunya. Bukti-bukti nu aya nunjukkeun yén banda angkasa nu neunggar Tanjung Yucatán téh diaméterna 10 km, sahingga nyiptakeun kawah Chicxulub nu lébarna 170 km nu ngabalukarkeun kapunahan masal. Para élmuwan can sapuk ngeunaan hal ieu, naha punahna dinosaurus téh gara-gara kajadian ieu atawa kajadian saméméhna. Ceuk sabagian élmuwan, météor ieu ngabalukarkeun nyirorotna hawa Bumi, tapi ceuk sabagian nu lain, kajadian ieu téh justru ngaronjatkeun hawa Bumi.
Najan gancangna kapunahan ieu teu bisa dicindekkeun tina catetan fosil wungkul, sababaraha modél nu kungsi dijieun tetep nunjukkeun yén kajadian ieu teh lumangsung gancang, saharita. Kasapukan para élmuwan nu satuju kana ieu téori nyebutkeun yén kajadian ieu téh sakaligus nyiptakeun kapunahan boh sacara langsung (alatan panas tina tabrakan météorit) sarta sacara teu langsung (alatan nyirorotna hawa balukar tina katutupna sinar srangéngé ku rabengna kebul tina tabrakan tadi).
[édit] Hujan astéroid—awan Oort
Sarupa jeung téori tabrakan Alvarez (nu ngalibetkeun hiji astéroid atawa komét), téori ieu ngunggelkeun leupasna komét-komét tina awan Oort alatan gangguan gravitasi balukar tina aya béntang nu ngaliwat. Hiji atawa sababaraha ti ieu komét nubruk Bumi dina waktu nu méh bareng, sahingga ngabalukarkeun kapunahan saampar dunya. Sarua jeung tubrukan astéroid, kajadian ieu ngabalukarkeun nyirorotna hawa global.
[édit] Parobahan lingkungan
Dina puncak jaman dinosaurus, di kutub téh euweuh és, sedengkeun beungeut laut ayana 100-250 méter luhureun beungeut laut ayeuna. Hawa Bumi ogé leuwih saragam, ti kutub ka katulistiwa téh bédana ukur 25°C. Rata-ratana mah, hawa atmosfir téh leuwih haneut; di kutub leuwih haneut 50°C batan ayeuna.
Komposisi atmosfir dina jaman dinosaurus ogé béda ti ayeuna. Kadar karbon dioksida 12 kali ti kadar ayeuna, sedengkeun kadar oksigén di atmosfir gé 32-35% (ayeuna mah ukur 21%). Najan kitu, dina Krétasius tungtung, lingkungan téh ngadadak obah. Aktivitas gunung api nyirorot, sahingga hawa niisan alatan nyirorotna kadar CO2. Kadar oksigén di atmosfir ogé mimiti obah nepi ka tungtungna nyirorot ogé. Sabagian élmuwan boga hipotésis yén parobahan iklim, katambah ku leutikna kadar oksigén, ngabalukarkeun paéhna rupa-rupa spésiés.
[édit] Jujutan kapanggihna
Fosil dinosaurus geus dipikawanoh salila rébuan taun sajarah manusa, najan watek nu sabenerna mah can bener-bener jéntré; ku urang Cina mah dianggap tulang naga, sedengkeun urang Éropah percaya yén éta téh ruruntuk raksasa sarta mangkeluk lian nu paraéh alatan Caah Badag.
Spésiés dinosaurus nu munggaran diidéntifikasi nyaéta Iguanodon, kapanggih taun 1822 ku ahli géologi Inggris Gideon Mantell, nu dianggap sarupa jeung tulang iguana modéren. Dua taun ti harita, William Buckland, profésor géology di Universitas Oxford, ngagali fosil tulang Megalosaurus bucklandii deukeut Oxford. Buckland lajeng jadi jalma munggaran nu ngalaporkeun papanggihanana dina jurnal ilmiah.
Ulikan ngeunaan "kadal fosil raksasa" ngadadak jadi pangirutan élmuwan Éropah jeung Amérika, sahingga taun 1842, istilah "dinosaur" ieu diwanohkeun ku ahli paléontologi Inggris, Richard Owen. Anjeunna manggihan yén ruruntuk nu geus kapanggih, Iguanodon, Mégalosaurus, jeung Hilaosaurus, mibanda fitur-fitur nu béda, sahingga nempatkeun éta fosil dina golongan taksonomi nu béda. Kalawan pangrojong ti Pangéran Albert ti Saxe-Coburg-Gotha, salakina Ratu Victoria, Owen ngadegkeun Natural History Museum (Musium Sajarah Alam) di Kensington Kidul, London, pikeun mintonkeun koléksi nasional fosil dinosaurus sarta banda biologi jeung géologi lianna.
Taun 1858, dinosaurus Amérika munggaran kagali di kota leutik Haddonfield, New Jersey (sabenerna mah geus kapanggih ti saméméhna, tapi can kaulik). Mangkeluk ieu dingaranan Hadrosaurus foulkii, tina ngaran kota jeung nu manggihanana, William Parker Foulke. Papanggihan ieu penting pisan, sabab Hadrosaurus mangrupakeun rorongkong dinosaurus munggaran nu kapanggih dina kaayaan méh lengkep, nepi ka pertéla watek bipédalna. Papanggihan révolusional, sabab saméméhna mah para élmuwan téh yakin yén dinosaurus téh leumpang maké opat suku, kawas ilaharna kadal.
[édit] Jihat agama
Ngeunaan dinosaurus, aya sababaraha kelompok agama nu boga anggapan nu béda jeung galibna nu ditampa ku para élmuwan. Kusabab ieu anggapan téh dumasar kana kayakinan, para élmuwan nganggap interprétasi ieu lain lawaneun panalungtikan ilmiah. Mangga bukaan artikel-artikel nu langkung museur kana ieu jejer:
- Sawangan agama ngeunaan dinosaurus
- Kréasionisme
- Kréasionisme Bumi Kuna
- Kréasionisme Bumi Ngora
- Agama jeung élmu
[édit] Baca ogé
- Fosil
- Daptar dinosaurus
- Daptar klasifikasi dinosaurus
- Kahirupan prasajarah
- Réptil prasajarah
[édit] Rujukan
- Dinosaur, Wikipédia édisi basa Inggris per 15 Pébruari 2006.
- Kevin Padian & Philip J. Currie (1997). Encyclopedia of Dinosaurs. Academic Press. ISBN 0122268105. (Artikel-artikelna ditulis ku para ahli).
- Paul, Gregory S. (2000). The Scientific American Book of Dinosaurs. St. Martin's Press. ISBN 0312262264.
- Paul, Gregory S. (2002). Dinosaurs of the Air: The Evolution and Loss of flight in Dinosaurs and Birds. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. ISBN 0801867630.
- Weishampel, David B. (2004). The Dinosauria. University of California Press; éd ka-2. ISBN 0520242092.
[édit] Tumbu kaluar
- Dinosaurs & other extinct creatures ti Natural History Museum. Loka populér di London, ngandung gambar jeung katrangan-katrangan anu lengkep.
- History of Dinosaur discovery Kala papanggihan dinosaurus.
- Dinosaurs: Facts and Fiction ti United States Geological Survey. Dadaran populér.
- Dinosaurs ti BBC. Loka populér, dilengkepan ku gambar.
- Discussions ti DinoData. Kumpulan padungdengan modéren ngeunaan dinosaurus.
- Dinosauria ti Musium Paléontologi UC Berkeley.
- The Dinosaur News headline ngeunaan dinosaurus ti sakuliah dunya. Warta anyar, kaasup papanggihan jeung rupa-rupa pamanggih, dilengkepan ku tumbu ka loka-loka lianna.
- OPUS: Dinosaur by Daniel Bensen Galeri lukisan dinosaurus.
