Projekt Venona

Z Wikipedii

Projekt Venona - kryptonim amerykańsko-brytyjskiej operacji dekryptażu (Brytyjczycy posługiwali się także kryptonimem Bridge), która doprowadziła do odszyfrowania części radzieckich depesz wymienianych w latach czterdziestych między Moskwą a placówkami w innych miastach. W większości depesze dotyczyły działalności szpiegowskiej w Stanach Zjednoczonych. Pojawiły się w nich nazwiska takich postaci jak: Elizabeth Bentley, Whittaker Chambers, Klaus Fuchs, Alger Hiss, Donald Maclean oraz tak zwanych szpiegów atomowych, do których należeli m.in. Harry Gold, David Greenglass, Julius Rosenberg oraz jego żona Ethel Rosenberg. Materiały z dekryptażu ukazują stan ówczesnej wiedzy amerykańskiego kontrwywiadu. Nie zostały użyte jako dowody w sądzie z obawy na ich publiczne ujawnienie, co zdradziłoby Moskwie fakt złamania najważniejszych radzieckich systemów szyfrowych przez kryptologów amerykańskich. Do 1997 roku ujawniono ok. 3 tysięcy depesz, większość tak tajnych, że prawdopodobnie nie widział ich sam prezydent Truman.

Spis treści 1 Koordynacja 2 Gromadzenie depesz 3 Początek Bridge/Venona i pierwsze sukcesy 4 Jak do tego doszło ? 5 Grupy specjalne wywiadu wojskowego 6 Pierwsze zdanie i kolejne sukcesy 7 Zidentyfikowani agenci 8 Sprawy brytyjskie 9 Sprawy francuskie 10 Sprawy australijskie i szwedzkie 11 Ściśle tajne 12 Kryptonimy 13 Wykorzystane źródła 14 Linki zewnętrzne 15 Zobacz też

[edytuj] Koordynacja

Projekt Venona był długotrwałym przedsięwzięciem, w którym współpracowały ze sobą na ogromną skalę dwa kraje - Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. W Venonie brały udział między innymi służby wywiadu i kontrwywiadu amerykańskiego - Służba Wywiadu Łączności U.S. Army (Signal Intelligence Service), Agencja Bezpieczeństwa Sił Zbrojnych, jej następczyni Agencja Bezpieczeństwa Narodowego, Centralna Agencja Wywiadowcza i Federalne Biuro Śledcze. Ze strony brytyjskiej sprawami Venony zajmowała się służba bezpieczeństwa (MI5) oraz Centrala Łączności Rządowej.

[edytuj] Gromadzenie depesz

Służba Wywiadu Łączności U.S. Army (Signal Intelligence Service - SIS) od 1939 roku gromadziła przechwycone depesze radzieckie. Po pewnym czasie nowa pracownica, Gene Grabeel, otrzymała zadanie ich posortowania. Okazało się, iż nadawano je w pięciu różnych systemach kodowania. Pierwszy dotyczył wymiany handlowej oraz dostaw amerykańskiego sprzętu wojskowego do Związku Radzieckiego (lend-lease), drugim posługiwały się służby dyplomatyczne, a kolejnymi trzema Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych Związku Radzieckiego (NKWD ZSRR) oraz Główny Zarząd Wywiadu (GRU).

[edytuj] Początek Bridge/Venona i pierwsze sukcesy

Operacja Venona początkowo była opatrzona kryptonimem Bridge, którym posługiwał się wywiad brytyjski. Początek operacji sięga lutego 1943 roku, gdy Służba Wywiadu Łączności (SIS) podjęła w Arlington Hall w Waszyngtonie próbę dekryptażu nagromadzonej wcześniej korespondencji. W październiku 1943 roku porucznik Richard Hallock, w cywilu archeolog z uniwersytetu w Chicago, rozszyfrował częściowo system używany przez biuro radcy handlowego. W 1944 roku Cecil Phillips także odniósł pewne sukcesy w pracy nad korespondencją NKWD. Pełny dekryptaż pierwszej depeszy nastąpił jednak dopiero po dwóch latach, czyli w 1946 roku. Za przełomowy rok należy uznać właśnie 1946, gdy kryptoanalityk Meredith Gardner zauważył cechy wspólne w kilkunastu meldunkach wysłanych kanałem NKWD. Jeśli depesza zaczynała się np. od słowa "atomowy", jej szyfrowanie rozpoczynano od wyszukania odpowiedniej grupy cyfr, np. 3856. Do odnalezionej liczby dodawano inną z jednorazowego bloczka szyfrowego. W danym przypadku mogło to być 1349. W sumowaniu stosowano tzw. arytmetykę chińską, polegającą na odrzucaniu dziesiątki z sumy cząstkowej większej od 9. W ten sposób wyraz "atomowy" stawał się liczbą 4195.

[edytuj] Jak do tego doszło ?

System poprawnie stosowanych bloczków jednorazowych jest praktycznie niemożliwy do złamania, ale warunkiem bezpieczeństwa jest jednorazowe użycie i natychmiastowe zniszczenie zużytych kart. Wymaga to sumiennego zaplecza kryptologicznego w centrali, gdzie przygotowuje się nowe zestawy bloczków. W Moskwie, w centralach NKWD i GRU, pracowano jednak niestarannie, kilkakrotnie wydrukowano i rozesłano te same stronice. Pośród milionowych cyfr Gardner wykrył te, które się powtarzały. Pozwoliło to kryptologom amerykańskim na złamanie radzieckiego systemu. Wzmożenie ruchu w eterze spowodowało, iż przypadki powtarzania kart jednorazowych bloczków stały się częstsze. Aby złamać szyfr, należało metodą prób i błędów wyczyścić tekst z dodawanych liczb. Kryptoanalicy amerykańscy odtworzyli w ten sposób radzieckie księgi kodowe. Niektóre depesze z lat 1942-1943 odszyfrowano dopiero w latach 1953-1954, gdy dr Samuel Chew z Agencji Bezpieczeństwa Narodowego (NSA) doprowadził do kolejnego przełomu, umożliwiając wykorzystanie zdobycznych nadpalonych radzieckich ksiąg szyfrowych.

[edytuj] Grupy specjalne wywiadu wojskowego

Pod koniec II wojny światowej, kiedy po terenie Niemiec szły naprzód wojska amerykańsko-brytyjskie, tuż za nimi posuwały się specjalne zespoły operacyjne służb specjalnych obydwu krajów. Także na wschodzie gdzie posuwała się Armia Czerwona, działały specjalne zespoły kontrwywiadu wojskowego Smiersz i specjalne odziały NKWD/NKGB. Jeden z zespołów amerykańskiego wywiadu nosił kryptonim Alsos. Obowiązkiem jego było zbieranie informacji o miejscach pobytu ważnych osobistości, dygnitarzy nazistowskich, naukowców itd. oraz o miejscach ukrycia skarbów chowanych przez wywiad niemiecki i SS po jeszcze nie okupowanych zakątkach III Rzeszy. Jednym z takich zespołów był zespół operacyjny wywiadu wojskowego Stanów Zjednoczonych pod dowództwem pułkownika Paula Neffa. Działając na zlecenie Służby Wywiadu Łączności (SIS), zdobył on fotokopię radzieckiej księgi kodów, przechowywanej w archiwach niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ukrytych w jednym z zamków w Saksonii. Niemcy otrzymali ją od Finów, którzy zdobyli nadpalone szyfry w momencie rozpoczęcia wojny niemiecko-radzieckiej, 22 czerwca 1941 roku, w radzieckim konsulacie w Petsamo. W tym samym czasie inna grupa pod dowództwem porucznika Olivera Kirby'ego zdobyła materiały kryptologiczne w Szlezwiku.

[edytuj] Pierwsze zdanie i kolejne sukcesy

W czasie kiedy specjalne grupy US Army Intelligence poszukiwały potrzebnych materiałów, w Waszyngtonie kryptoanalityk Meredith Gardner odczytał pierwsze zdanie depeszy agentury NKWD, wysłanej 10 sierpnia 1944 roku z Nowego Jorku. Treść dotyczyła tajnej działalności w Ameryce Południowej. 13 grudnia 1946 roku odszyfrował telegram na temat kampanii prezydenckiej sprzed dwóch lat. Siedem dni później złamał kolejne kody i trafił w dziesiątkę. Depesza była listą naukowców zatrudnionych przy budowie bomby atomowej (zob. projekt Manhattan). Na przełomie kwietnia i maja 1947 roku Gardner uzyskał w oryginalnej postaci 2 szyfrogramy z grudnia 1944, z których wynikało, iż ktoś ze Sztabu Generalnego przekazuje wywiadowi radzieckiemu niezwykle istotne, ściśle tajne informacje. Zastępca szefa wywiadu wojskowego, generał brygady Carter Clarke, powiadomił o Venonie Federalne Biuro Śledcze (FBI), które w październiku 1948 roku delegowało do projektu Venona specjalnego agenta Roberta Lamphera. Również Brytyjczycy włączyli do programu swojego analityka. Większość depesz dotyczyła metod pracy agenturalnej i technik szpiegowskich. Opisywały metody przeciwdziałania operacjom kontrwywiadowczym FBI, metody organizowania kontaktów z agenturą i fotografowania dokumentów.

[edytuj] Zidentyfikowani agenci

W depeszach częściowo lub w całości odszyfrowanych wymieniano ponad 200 osób, które NKWD lub GRU traktowały jako kontakty, m.in. Alesa, radzieckiego agenta w otoczeniu Franklina Delano Roosevelta na konferencji jałtańskiej. Odszyfrowany tekst informował ponadto, iż Ales pracował dla wywiadu radzieckiego od 1935 roku. Dalsze cząstkowe informacje pozwoliły zidentyfikować go jako Algera Hissa. Libierałem i Antieną okazało się małżeństwo Ethel Rosenberg i Julius Rosenberg. W telegramach opisano tajną działalność ich oraz Klausa Fuchsa, Davida Greenglasa i jego żony Ruth oraz Harry'ego Golda. Dopiero w 1995 roku ustalono, iż zagadkowy kryptonim Mlad nosił fizyk atomowy Theodore Alvin Hall. Pozostałych agentów tzw. siatki szpiegów atomowych nie udało się zdekonspirować. Potwierdzono natomiast, iż kierował nią Leonid Kwasnikow, który posługiwał się pseudonimem Anton. Pod pseudonimem Albert krył się Icchak Abdułowicz Achmerow, radziecki oficer wywiadu, który spędził w USA dwie kadencje nielegała i podawał się czasami za handlarza odzieżą. Achmerow używał wielu pseudonimów, występował m.in. jako William, Greinke, Michael Green i Michael Ademec. Achmerow był szefem siatek nielegałów w USA, aż do czasu kiedy został zastąpiony przez Wiliama Gienrichowicza Fishera, znanego bardziej pod nazwiskiem podczas swojego aresztowania w 1957 roku, jako Rudolf Abel. Dekryptaże ujawniły rozmiary powiązań radzieckiego wywiadu z Komunistyczną Partią Stanów Zjednoczonych, jak też metody działania siatek szpiegowskich funkcjonujących pod przykrywką konsulatów, biur radcy handlowego, agencji prasowej TASS, misji handlowej Amtorg oraz inspekcji rzekomo nadzorujących produkcję materiału wojennego dla ZSRR. W opisie operacji Venona pochodzącym z 1997 roku pracownicy amerykańskiego wywiadu podali, że w wyniku analizy depesz określono tożsamość 115 Amerykanów, pracujących na rzecz wywiadu radzieckiego. Ponadto poznano pseudonimy 100 innych agentów. Działające bardzo skutecznie od 1924 roku w USA NKWD (do 1934 r. - OGPU) odnosiło takie sukcesy przy rekrutowaniu Amerykanów, że, jak zostało to określone w jednej z depesz, stworzono plan, choć nie wprowadzono go w życie, aby na rzecz radzieckiego wywiadu pozyskać pierwszą damę Eleanor Roosevelt. Był pomysł nawiązania z nią kontaktu przez żonę Wasilija Zarubina, rezydenta NKWD w Nowym Jorku.

[edytuj] Sprawy brytyjskie

Wiele depesz dotyczyło Brytyjczyków. Jednym z agentów zidentyfikowanych na podstawie odszyfrowanych depesz był Cedric Belfrage, zatrudniony w latach 1941-1943 w Nowym Jorku, w placówce brytyjskiej zajmującej się koordynacją operacji kontrwywiadowczych z Federalnym Biurem Śledczym (FBI). W depeszach wymieniono również Stanleya, odpowiedzialnego w wywiadzie brytyjskim za obszar Meksyku, był nim Kim Philby. Z ułamkowych informacji o człowieku o ps. Hisksie wywnioskowano, że chodzi o Guya Burgessa, a rozkład podróży na trasie Waszyngton- Nowy Jork, zdradził z kolei następnego członka tzw. siatki szpiegowskiej Cambridge, Donalda Macleana. Peter Wright, wysoki rangą funkcjonariusz brytyjskiej służby bezpieczeństwa (MI5) i wywiadu (MI6), otrzymał odszyfrowane depesze Venony w końcu lat pięćdziesiątych. Zorientował się natychmiast, iż pod jednym z pseudonimów ukrywa się szpieg wciąż pracujący w MI5. Wright ujawnił Venonę zanim uczyniono to oficjalnie. W swych wspomieniach pt. Spycatcher, wydanych w 1987 roku (wydanie polskie "Łowca szpiegów". 1991 r.) pisał - Pamiętam, że czytając drażniąco niekompletne dekryptaże, zastanawiałem się, jak to się, u licha, stało, że na szczytach MI5 trwano w błogim spokoju przez długie lata po odczytaniu pierwszych depesz. M.in. za sprawą Petera Wrighta, tzw. Komitet Płynności (Fluency Committee) posłużył się w końcu dossier Venony w celu poszukiwania radzieckiech kretów, w tym Anthony'ego Blunta, oraz potwierdzeniu wiarygodności radzieckiego uciekiniera, podpułkownika Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego Związku Radzieckiego (KGB ZSRR), Anatolija Golicyna.

[edytuj] Sprawy francuskie

Dekryptaże Venony wykazały również zakres penetracji Wolnej Francji generała de Gaulle'a, z szeregów której wywodziło się wielu czołowych polityków powojennej Francji. Po przekazaniu tych informacji francuskim służbom bezpieczeństwa i kontrwywiadu Dyrekcji Bezpieczeństwa Państwowego (Direction de la Surveillance du Territoire - DST) okazało się, iż agentami wywiadu radzieckiego byli m.in. ministrowie Pierre Cot i Andre Labarthe.

[edytuj] Sprawy australijskie i szwedzkie

W latach 1943 - 1948 zostało wysłanych ponad 200 depesz między Moskwą a Australią. Większość z nich dotyczyła agentów działających w departamentach rządowych, depesze wskazują na możliwość istnienia podwójnego agenta w australijskich służbach wywiadowczych. Inny zestaw Venony, ponad 450 depesz, dotyczy radzieckiej działalności wywiadowczej na terenie Szwecji, kraju, który w czasie II wojny światowej był neutralny. W wiadomości przesłanej do Moskwy 13 kwietnia 1942 roku wspomiano o niemieckiej inicjatywie pokojowej, związanej z bankierem Jacobem Walenbergiem, wujem Raula Walenberga, szwedzkiego dyplomaty, który podobno pracował dla amerykańskiego wywiadu, czyli Biura Służb Strategicznych (OSS).

[edytuj] Ściśle tajne

Sukces projektu (operacji) Venona był pilnie strzeżonym sektorem wywiadów USA i Wielkiej Brytanii i ich rządów, aż do 1995 roku. Wcześniej tylko funkcjonariusz brytyjskiej służby bezpieczeństwa (MI5) i wywiadu (MI6), Peter Wright, uchylił rąbka tajemnicy, chociaż było także kilka przecieków sugerujących, że Stany Zjednoczone dysponowały jakimś źródłem informacji. Oczywiście w Moskwie, w centrali służb specjalnych na Łubiance i na Kremlu już od dawna wiedziano o projekcie Venona. Pierwszym człowiekiem, który wspomiał o Venonie Rosjanom, był prawdopodobnie jeden z członków siatki szpiegowskiej Cambridge, Kim Philby, oraz inni szpiedzy radzieccy.

W 1995 roku Agencja Bezpieczeństwa Narodowego rozpoczęła odtajnianie i publikację[1] wybranych fragmentów rozszyfrowanych depesz. Pokazują one rozmary radzieckiej działalności agenturalnej prowadzonej w latach czterdziestych w Stanach Zjednoczonych. Potwierdzają też rolę, jaką wywiad łączności oraz kryptologia odegrały w kontrwywiadzie USA.

[edytuj] Kryptonimy

Wśród kryptonimów, pseudonimów i szpiegowskich wyrażeń żargonowych, wymienionych w depeszach Venony, znajdowały się m.in. -

Pseudonim lub nazwa	Prawdziwa tożsamość	Rola/spełniane zadania
Anton	Leonid Kwasnikow	Kierujący z Nowego Jorku tzw. siatką szpiegów atomowych
Arsenał	Departament Wojny USA	Utworzony w 1789 w 1949 r., przyłaczony do nowo powołanego Departamentu Obrony
Babilon	San Francisco	obok Nowego Jorku i Waszyngtonu, jedno z głównych miast działalności agentów NKWD/NKGB i GRU w latach czterdziestych
Bank	Departament Stanu USA	Jeden z większych, obok Departamentu Obrony organów federalnych w USA, odpowiednik Ministerstwa Spraw Zagranicznych w innych krajach
Charles	Klaus Fuchs	naukowiec niemieckiego pochodzenia, pracował nad projektem Manhattan, informując o postępach wywiad radziecki
Dom lub Duży dom	moskiewska centrala	tzw. Łubianka, centrala radzieckiego wywiadu i służb bezpieczeństwa, mieszcząca się przy placu Dzierżyńskiego w Moskwie
Enormoz	projekt Manhattan lub bomba atomowa	kryptonim projektu budowy przez USA pierwszej bomby atomowej
Homer	Donald Maclean	jeden z członków tzw.siatki szpiegowskiej Cambridge
Kapitan	Franklin Delano Roosevelt	prezydent USA 1933-1945
Konspitacja	rzemiosło wywiadowcze i bezpieczeństwo operacyjne	szpiegostwo ect.
Leslie	Lona Cohen	kurier tzw. siatki szpiegów atomowych
Linia	określona długofalowa operacja	np. linia zbierania informacji o bombie atomowej lub linia pracy z rodakami, tj. członkami KPUSA
Maj	Stiepan Apresian	rezydent wywiadu radzieckiego w Nowym Jorku
Maksim	Wasilij Zarubin	major Bezpieczeństwa Państwowego lub generał major; szef rezydentury wywiadu radzieckiego w Nowym Jorku
Nowicjusze	agenci wywiadu radzieckiego	-
Pietrow	1.Ławrientij Beria lub 2.Wsiewołod Mierkułow	1.szef NKWD 2.szef NKGB
Posłuszna dziewczynka lub Myrna	Elizabeth Bentley	amerykańska komunistka, współpracowniczka wywiadu radzieckiego
Robert vel Pel	Greg Silvermaster	oficer wywiadu radzieckiego z amerykańskim obywatelstwem
Rodak	członek KPUSA/CPUSA	(pl.Komunistyczna Partia Stanów Zjednoczonych) - (ang. Communist Party of the United States of America)
Sąsiedzi	dla NKWD rezydentura GRU lub vice versa	NKWD - Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, GRU - Główny Zarząd Wywiadu
Vardo	Jelizawieta Rosenzweig vel Liza Gorska	pracowniczka wywiadu radzieckiego, żona Wasilija Zarubina
Wiktor	Paweł Fitin	w latach 1939-1946 szef radzieckiego wywiadu zagranicznego, kolejno - V Departamentu Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego NKWD - (GUGB), I Zarządu Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB), i I Zarządu Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD).
Wyspa, wyspiarze	Wielka Brytania, brytyjczycy	-
Zamrozić lub włożyć do lodówki	wstrzymać działalność aktywnego agenta	-
Zwuk	Jakow Gołos	oficer wywiadu radzieckiego

[edytuj] Wykorzystane źródła

• Venona The Greatest Secret of the Cold War - Nigel West, Londyn (1999)
• Spy Book: The Encyclopedia of Espionage - Norman Polmar i Thomas Allen (1997)
• Klejnoty Koronne: Brytyjskie Tajemnice z archiwów KGB - Nigel West i Oleg Tsarev (opracowanie polskie 1998)
• The Mitrokhin Archive: The KGB in Europe and the West - Christopher Andrew and Walilij Mitrochin (1999) - (wyd pl, Archiwum Mitrochina - Muza SA, Warszawa 2001)

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Materiały źródłowe Projektu Venona (NSA)
• raport komisji Moynihana na temat ochrony tajemnicy państwowej (1997)
• niektóre raporty odczytane w ramach projektu Venona
• z akt MI5
• Chronologia projektu Venona 1939-1996
• wywiad z Cecilem Philipsem

[edytuj] Zobacz też