Ordynacja Zamojska
Z Wikipedii
Ordynacja Zamojska – ordynacja magnacka, druga w Rzeczypospolitej, po nieświeskiej Radziwiłłów, powstałej w 1586 r. Jej statut zatwierdził sejm 8 lipca 1589 r., istniała do likwidacji jesienią 1944 r.
Spis treści |
[edytuj] Utworzenie ordynacji
Ordynację Zamojską założył twórca potęgi rodu Zamoyskich herbu Jelita, hetman wielki i kanclerz wielki koronny Jan Sariusz Zamoyski. Ten niewątpliwie wybitny mąż stanu był również zapobiegliwym gospodarzem, a sukcesy na polu działalności publicznej pomogły mu w oczywisty sposób zgromadzić ogromny majątek.
Pod koniec życia, jego dobra własne i dzierżone starostwa miały obszar 17 500 km² (dla porównania odpowiada to obszarowi dzisiejszego województwa podkarpackiego, wcale nie najmniejszego w Polsce). W skład majętności wchodziły 23 miasta i 816 wsi. Dochody kanclerza szacowane były na 700 000 ówczesnych złotych rocznie. Dochód ze średniej wielkości wsi wynosił wówczas ok. 200 złotych rocznie, a cała zwycięska wyprawa połocka Stefana Batorego w 1579 r., w której brała udział 56-tysięczna armia, kosztowała skarb państwa ok. 330 000 złotych. To porównanie daje wyobrażenie potęgi finansowej Zamoyskiego. Należy przypomnieć, że jego majątek odziedziczony po ojcu, kasztelanie chełmskim Stanisławie Zamoyskim, stanowił cztery niewielkie wsie. Dobra hetmana porozrzucane były po całej Koronie, miał również posiadłości w Inflantach. Dwa największe ich skupiska znajdowały się na Podolu i wokół założonego przez hetmana Zamościa.
Założenie ordynacji zamojskiej miało ugruntować pozycję rodu i zapobiec rozdrobnieniu majątku poprzez podziały przy dziedziczeniu. Co prawda Jan Zamoyski długo nie mógł doczekać się potomstwa, a jego jedyny syn, Tomasz, urodził się dopiero w 1594 r., lecz dalekowzroczny mąż stanu nie zrażał się tym. Stosunki z królem Zygmuntem III Wazą nie układały mu się najlepiej i kanclerz zajął się wówczas głównie rozbudową swego ukochanego Zamościa i porządkowaniem spraw majątkowych.
W skład ordynacji weszła część dóbr własnych Zamoyskiego, której centralnym ośrodkiem był Zamość. Należało do niej 5 miast i 149 wsi (3830,2 km² powierzchni). Ordynacja posiadała własne wojsko. Nie było to typowe prywatne wojsko magnackie, lecz jego utrzymanie i możliwość (obowiązek) użycia w wojnach regulował statut ordynacji. Sam Zamość był twierdzą, której obowiązek utrzymania ciążył na ordynacji. Miała ona również własną wyższą uczelnię, Akademię Zamojską, drukarnię, oraz sąd (trybunał). Stanowiła samodzielną strukturę administracyjną (swoiste państwo w państwie).
[edytuj] XVII wiek
Na czele ordynacji stał ordynat, którym zostawał najstarszy syn poprzednika. Każdorazowo ordynata zatwierdzał król, a spory majątkowe na tle ordynacji miał rozstrzygać sejm. Do kryzysu doszło po bezdzietnej śmierci III ordynata Jana "Sobiepana" Zamoyskiego w 1665 r. Statut nadany przez fundatora stwierdzał: w pomienionych dobrach nikt, prócz mężczyzn, z prostej linii od niego (Jana Zamojskiego) pochodzących, z tych zaś jeden tylko, według porządku ... zawsze dziedziczył będzie, dobra powyższe posiadał i z nich użytkował... Siostra zmarłego ordynata, żona Jeremiego Wiśniowieckiego i matka późniejszego króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, księżna Gryzelda Wiśniowiecka, oraz Koniecpolscy, jako spadkobiercy drugiej siostry Sobiepana, Joanny Koniecpolskiej, wystąpili z roszczeniami spadkowymi, powołując się na ogólne zasady dziedziczenia obowiązujące w prawie polskim. Przeciwko nim wystąpili przedstawiciele młodszej linii Zamoyskich, pochodzącej od stryjecznego dziada fundatora, Macieja. Przewodził im kasztelan czernihowski Zdzisław Jan Zamoyski i jego syn Marcin. Rozpoczęła się walka w sądach, w sejmie i agitacja wśród szlachty na rzecz każdej ze stron. Potężna księżna, wspomagana przez Koniecpolskich, nie przejmowała się zbytnio roszczeniami uboższej, nie mającej wielkich wpływów linii Zamoyskich i nie czekając na ostateczne rozstrzygnięcia zajęła siłą dobra ordynacji oraz inne, wolnodziedziczne posiadłości zmarłego. Użytkowała je do śmierci w 1672 r. Wtedy to walki o spadek po "Sobiepanie" rozgorzały na nowo. Siostrzeniec księżnej, Stanisław Koniecpolski, podobnie jak ona, siłą zajął dobra. Opinia szlachecka, niechętna magnatom "królewiętom", była po stronie Zamoyskich. Spodziewając się niekorzystnego rozstrzygnięcia, Koniecpolski prowadził we włościach rabunkową politykę. Antagoniści nie pozostawali dłużni, dokonując grabieżczych najazdów na majątki. Sprawa została rozstrzygnięta ostatecznie dopiero po śmierci króla Michała, wspierającego kuzyna, a co za tym idzie atakowanego przez Zamoyskich. Marcin Zamoyski miał o nim powiedzieć: Podobniejszy on mydło z korbką po Zamościu nosić, niżeli królować, co zresztą, nie jest jedyną przekazaną przez historię wypowiedzią, miernie oceniającą zdolności króla. Sejm w 1674 r. przyznał ordynację Marcinowi Zamoyskiemu. Spadkobiercy sióstr Jana "Sobiepana" otrzymali jego dobra wolnodziedziczne. Mimo że były one większe od ordynacji, Stanisław Koniecpolski nie mógł się z tym wyrokiem pogodzić i przy pomocy prywatnego wojska utrudniał IV ordynatowi przejęcie majątku. Potrzebne było dopiero zbrojne wystąpienie szlachty lubelskiej, aby usunąć magnata uzurpatora. Również poparcie nowego króla, Jana Sobieskiego, było po stronie swego współpracownika i żołnierza, Zamoyskiego.
[edytuj] Nowa linia ordynatów
Średniozamożny szlachcic Marcin Zamoyski objął ostatecznie ordynację w 1676 r. i tym samym awansował do grona największych posiadaczy ziemskich w Rzeczypospolitej i całej Europie. W rękach tej linii Zamoyskich ordynacja pozostała do końca. Podupadła i wyniszczona walkami wymagała sprawnego zarządcy i takim też nowy ordynat się okazał. Pod koniec jego życia w 1688 r. została sporządzona Mappa Ordynacyey Państwa Zamoyskiego. Wynika z niej, że do ordynacji należało wówczas 9 miast: Zamość, Goraj, Janów, Kraśnik, Krzeszów, Szczebrzeszyn, Tarnogród, Tomaszów, Turobin oraz 157 innych miejscowości. Oprócz majątków ziemskich działały w niej huty szkła i żelaza, młyny, browary oraz inne urządzenia przemysłowe. Odnowiona została także Akademia. Współpraca Marcina Zamoyskiego z królem Sobieskim i działalność na niwie państwowej, ukoronowana została tytułem wojewody lubelskiego i urzędem podskarbiego wielkiego koronnego. Przy okazji ordynat powiększał znacznie swój wolnodziedziczny majątek. Pomimo że kolejni ordynaci nie mieli problemów z następcami (wielu z nich miało liczne potomstwo), potrafili tak powiększać dobra wolnodziedziczne, również w oparciu o dochody z ordynacji, że wystarczało ich zazwyczaj na sowite zaopatrzenie młodszych potomków. Podstawowa funkcja ordynacji, czyli zapobieżenie zubożeniu rodu, została więc zrealizowana.
[edytuj] XVIII wiek
Nowa linia ordynatów nie wydała tak wybitnych jednostek jak kanclerz Jan Zamoyski. Jednak potęga materialna rodu była zasadniczo wykorzystywana z rozmysłem, a wśród późniejszych Zamoyskich było wielu znakomitych i zasłużonych dla Polski osób. Na początku XVIII w. ordynację dotknęły, jak całe państwo, zniszczenia III wojny północnej. Po jej zakończeniu kolejni ordynaci starali się podnieść gospodarczo państwo zamojskie, lokując nowe osady, zakłady przemysłowe, ośrodki hodowli ryb, rozwijając handel. Chcąc rozwinąć eksport zboża, VII ordynat, Tomasz Antoni Zamoyski zbudował flotyllę rzeczną ordynacji oraz porty rzeczne nad Sanem i Wisłą. W 1773 r. w Zwierzyńcu, IX ordynat, Jan Jakub Zamoyski, utworzył fabrykę porcelany i mydła. Powstawały również nowe pałacowe rezydencje.
[edytuj] Rozbiory Polski
I rozbiór Polski w 1772 r. podzielił ordynację. W Rzeczypospolitej pozostały 4 miasta i 39 wsi zorganizowanych w 6 kluczy ziemskich. 6 miast i 27 kluczy ze 150 wsiami znalazło się w cesarstwie austriackim. Austriacy uznali odrębność prawną ordynacji, jednak podział między dwa organizmy państwowe utrudnił znacznie zarządzanie nią. Przynosiła ona wówczas 1 271 000 złotych rocznego dochodu i 271 000 zysku. Zabiegając o przychylne nastawienie cesarza Józefa II, X ordynat, kanclerz wielki koronny Andrzej Zamoyski, polski działacz państwowy (redaktor nieprzyjętego ostatecznie przez sejm tzw. Kodeksu Zamoyskiego, kodyfikującego polskie prawo sądowe), przyłączył się do akcji kolonizacyjnej i w swych dobrach osadził ok. 100 niemieckich rodzin. Dobre stosunki z dworem przyczyniły się do zatwierdzenia w 1786 r. przez Józefa II statutu ordynacji i uznania jej odrębności prawnej i terytorialnej. Wywołało to w Polsce zarzuty wobec Zamoyskiego i podejrzenia, że chce oderwać od Rzeczypospolitej całe włości, gdyż cesarski dyplom dotyczył bezprawnie również polskiej części ordynacji.
W okresie ostatecznego upadku I Rzeczypospolitej ordynacja przeżywała politycznie trudne chwile. Jej dalsze trwanie zależne było od rządów zaborców. Chcąc się uchronić przed niechęcią ze strony Rosji, a jednocześnie unikając jednoznacznej deklaracji o przystąpieniu do stronnictwa prorosyjskiego, XI ordynat, Aleksander August Zamoyski, przedstawił konfederacji targowickiej zaświadczenie lekarskie poświadczające jego ciężką chorobę. To lawirowanie nie uchroniło dóbr ordynacji przed znacznym zniszczeniami w czasie powstania kościuszkowskiego. Ostatecznie cała ordynacja znalazła się w granicach Austrii, co na kilkanaście lat zapewniło jej spokojny rozwój. W tym czasie w Tomaszowie Lubelskim powstała zatrudniająca 50 robotników fabryka fajansu, produkująca naczynia fajansowe i kamienne. Zbudowano również nowe cegielnie, rozwijało się hutnictwo żelaza.
[edytuj] XIX wiek
W 1812 siedziba ordynacji została przeniesiona do Zwierzyńca. Wiązało się to z negocjacjami z władzami Księstwa Warszawskiego dotyczącymi przekazania twierdzy zamojskiej państwu. Ostatecznie dopiero w 1821 r. miasto i twierdza Zamość z pasem ziemi o tysiąc dwieście sążni od fortecy stały się własnością rządu Królestwa Polskiego. W zamian Zamoyscy otrzymali dobra położone na Mazowszu i Podlasiu. XII ordynat, Stanisław Kostka Zamoyski, utworzył w 1811 r. w Warszawie publiczną Bibliotekę Ordynacji Zamojskiej opartą na zbiorach prywatnych i zlikwidowanej w 1784 r. Akademii Zamojskiej.
Poważne reformy w ordynacji wprowadził XIII ordynat, Konstanty Zamoyski. W Warszawie utworzył w 1833 r. Kancelarię Centralną Dóbr i Interesów Zamoyskich, a Administrację Generalną w Zwierzyńcu podzielił na działy: administracyjny, prawny, polityczny i ekonomiczny, stawiając na czele każdego z nich kierownika. Było to konieczne, gdyż ordynaci często zajmowali się nie tylko zarządzaniem majątkiem, ale również działalnością publiczną, a także przez długie okresy bawili za granicą. W tym samym czasie zaczęto w ordynacji zamieniać pańszczyznę na czynsz (1 zł za dzień pańszczyzny sprzężajnej i 15 groszy za dzień pieszej). W 1844 r. ok. 90% chłopów w majątkach, za użytkowaną ziemię płaciło już czynsz. Reforma przyczyniła się do rozwoju samej ordynacji oraz wzrostu towarowości chłopskich gospodarstw. Aby zwiększyć dochody z folwarków, w większości oddano je w dzierżawę. Zaczęto prowadzić planową gospodarkę leśną. W połowie XIX w. obszar ordynacji wynosił 373 723 ha i mieszkało na nim 107 764 osoby. Na jej terenie było 9 miast: Goraj, Janów, Józefów, Kraśnik, Krzeszów, Szczebrzeszyn, Tarnogród, Tomaszów i Turobin, 291 wsi, 116 folwarków, 41 młynów, 8 browarów, 7 gorzelni, olejarnia, maglarnia, likiernia, gwoździarnia, tartaki, cegielnie, wapienniki. Całość przynosiła ok. 1,4 miliona złotych zysku rocznie.
[edytuj] Po uwłaszczeniu chłopów
Reforma uwłaszczeniowa w Królestwie Polskim z 1864 r. zmniejszyła powierzchnię ordynacji o ponad połowę. Spadły znacznie przychody, gdyż chłopi przestali płacić czynsze. Dodatkowo znacznym obciążeniem i kością niezgody stały się tzw. serwituty, czyli uprawnienia prawie 16 000 gospodarstw chłopskich do korzystania z ordynackich pastwisk i lasów. Problem ten starał się rozwiązać XIV ordynat, Tomasz Franciszek Zamoyski. Za zwolnienie z ciążących na ordynacji służebności oferował chłopom ziemię. W latach 1870-1890 kosztowało go to 2 900 ha, a udało mu się porozumieć tylko z 43 wsiami na prawie 300. Problemy te nie oznaczały oczywiście, że ordynacka gałąź Zamoyskich popadła w biedę. Zarządzana sprawnie ordynacja (zarząd w całości przeniesiono do Zwierzyńca, w Warszawie zostawiając tylko osobistą kancelarię ordynata) przynosiła z folwarków, gospodarki leśnej, przemysłowej i handlu, nadal ogromne dochody. Pozytywny wpływ na gospodarkę ordynacji miało uruchomienie w 1877 r. Kolei Nadwiślańskiej. W leżącym przy niej Klemensowie ordynat rozbudował pałac i stał się on od tej pory główną, obok warszawskiego Pałacu Błękitnego, siedzibą rodu. Tomasz Franciszek odbudował upadłą bibliotekę ordynacji. Przebudował jej gmach i dokupił ok. 20 000 tysięcy tomów. W 1885 r. Biblioteka Ordynacji Zamojskiej posiadała duże zbiory numizmatyczne, unikalne zbiory archiwalne, cenne pamiątki narodowe i księgozbiór złożony z 52 705 tytułów. Do najcenniejszych dzieł należały: Mszał (sakramentarz) Tyniecki z XI w., część Kodeksu Supraślskiego z XI w., będącego jednym z dwóch, obok Księgi Sawy, pomników języka starocerkiewnego, XIV-wieczny rękopis kroniki Galla Anonima i wiele innych ważnych zabytków piśmiennictwa.
[edytuj] XX wiek
W przededniu I wojny światowej ordynacja była dobrze prosperującym przedsiębiorstwem. W jej skład wchodziło 156 folwarków podzielonych między trzy klucze ziemskie (godziszowski, księżopolski, zwierzyniecki) i tzw. administrację michałowską. Pracowało w niej 36 młynów, 15 leśnictw, 14 cegielni, 3 browary, 3 wapienniki, 2 tartaki, cukrownia w Klemensowie, fabryka wyrobów drzewnych, wytłuszczarnia nasion, klinkierownia i kamieniołomy. Funkcjonowała ordynacka kolejka wąskotorowa (Płoskie k. Zamościa – Klemensów). Wojna spowodowała znacznie zniszczenia i straty materialne majątków. Dodatkowo podczas rewolucji w Rosji przepadły zdeponowane w tamtejszych bankach kapitały pieniężne ordynacji i osobiste XV ordynata, Maurycego Klemensa Zamoyskiego. Ordynacji nie oszczędziła również wojna polsko-sowiecka w 1920 r. Wojska Siemiona Budionnego splądrowały Klemensów i poniszczyły zakłady przemysłowe. Ogółem straty ordynata w latach 1914-1921 podliczono na 8,5 miliona rubli. Maurycy Zamoyski, aktywnie działający w Paryżu na rzecz powstania niepodległej Polski, późniejszy kontrkandydat Gabriela Narutowicza do prezydentury, w 1920 roku dał w zastaw rządowi francuskiemu ordynację, na pokrycie dostaw broni dla Polski.
[edytuj] W II Rzeczypospolitej
W 1922 r. ordynacja liczyła 190 279 ha i była największym majątkiem ziemskim II Rzeczypospolitej. Trzy klucze folwarków: godziszowski (11 464 ha), księżopolski (13 072 ha), zwierzyniecki (20 323 ha), były wydzierżawione. We własnej administracji pozostawały: klucz michałowski (1 529 ha), folwarki w Zwierzyńcu (139 ha) i Floriance (123 ha). Podstawą gospodarki ordynacji były lasy o powierzchni 143 620 ha, skupione w 15 leśnictwach. Udzielający się społecznie i działający w polityce XV ordynat, nadzorował majątek przez zarządców. Niestety nie wpływało to pozytywnie na stan ordynacji. Udało się co prawda do 1933 r. uregulować ostatecznie sprawę serwitutów, kosztem 76 607 ha gruntów, ale dochody stale się zmniejszały i narastało zadłużenie. Aby je zlikwidować ordynat uzyskał pozwolenie prezydenta państwa na sprzedaż 23 500 ha lasów. Później musiano jeszcze oddać za długi kilka folwarków i sprzedać państwu 9 200 ha lasów. W połowie lat 30. ordynacja licząca wówczas 61 000 ha i opierająca swe dochody głównie na gospodarce leśnej znów stanowiła sprawny i przejrzysty organizm. Kłopoty gospodarcze utrudniały realizację zamierzeń w dziedzinie społecznej i kulturalnej finansowanych z majątku ordynacji. Mimo to, udało się powiększyć znacznie zbiory warszawskiej biblioteki i uruchomić w niej nowoczesną czytelnię. W latach 30. biblioteka posiadała ponad 100 000 tomów i 9 000 cennych rękopisów.
W 1939 r. na ordynację składało się 56 199 ha lasów, dwa klucze ziemskie: michałowski (1 484 ha) i zwierzyniecki (3 242 ha) oraz dwa folwarki: Zwierzyniec (104 ha) i Florianka (54 ha), szkółka ogrodnicza, kilka cegielni, 3 tartaki, 3 młyny, wapienniki, browar, cukrownia, fabryka wyrobów drzewnych, klinkiernia, kopalnia kamienia, kopalnia piasku i wytłuszczarnia nasion. Zreorganizowany majątek przynosił ok. 2 miliony złotych czystego zysku rocznie. Jego folwarki i zakłady przemysłowe dawały zatrudnienie mieszkańcom. Niestety II wojna światowa przerwała pomyślny rozwój.
[edytuj] W niemieckim zarządzie
We wrześniu 1939 roku poważne straty poniosła Biblioteka Ordynacji Zamojskiej w Warszawie i sąsiadujący z nią Pałac Błękitny. Spłonęło wówczas 2 000 rękopisów i 700 starych dokumentów. Podczas powstania warszawskiego gmach biblioteki został podpalony przez Niemców. Z bezcennych zbiorów ocalały tylko niektóre dzieła. Zniszczenia dotknęły również tereny ziemskie ordynacji.
W końcu 1939 roku nadzór nad ordynacją przejęły władze okupacyjne. XVI, ostatni ordynat, Jan Tomasz Zamoyski, został praktycznie odsunięty od wpływu na zarządzanie nią. Niemcy sprawnie gospodarowali w majątkach rolnych. Przeprowadzono mechanizację prac polowych, polepszono strukturę upraw, likwidowano odłogi. Problemem stała się jednak nadmierna eksploatacja głównego dobra ordynacji, czyli lasów, ale ordynat wraz ze służbą leśną potrafili dzięki zaangażowaniu i wybiegom wprowadzającym niemieckich zarządców w błąd co do faktycznej wartości materiału drzewnego, ochronić najcenniejsze połacie leśne przed wyrębem.
[edytuj] Likwidacja ordynacji
W momencie wkroczenia Armii Czerwonej licząca 59 054 ha ordynacja była przynoszącym dochody wielkim, sprawnie zorganizowanym przedsiębiorstwem ziemskim, posiadającym wiele zakładów przemysłowych. Jej istnienie gwałtownie zakończył dekret PKWN z 6 września 1944 r. o reformie rolnej. Praktycznie natychmiast przystąpiono do parcelacji ordynackich gruntów uprawnych i zakończono ją do listopada. 1208 rodzin otrzymało 2 764 ha ziemi. Na reszcie utworzono państwowe gospodarstwo. Główny majątek, czyli 54 889 ha lasów, państwo przejęło na mocy dekretu PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. W zamian ordynat nabył prawo do płacy urzędnika państwowego VI kategorii.
[edytuj] Ordynaci zamojscy
| I. | 1589-1605 | Jan Zamoyski, hetman wielki koronny, kanclerz wielki koronny |
| II. | 1605-1638 | Tomasz Zamoyski, kanclerz wielki koronny |
| III. | 1638-1665 | Jan "Sobiepan" Zamoyski, wojewoda sandomierski |
| Spory o ordynację i przejęcie jej przez młodszą linię Zamoyskich | ||
| IV. | 1676-1689 | Marcin Zamoyski, wojewoda lubelski, podskarbi wielki koronny |
| regencja z powodu małoletniości | ||
| V. | 1704-1725 | Tomasz Józef Zamoyski, pułkownik |
| VI. | 1725- 1735 | Michał Zdzisław Zamoyski, wojewoda smoleński |
| VII. | 1735-1751 | Tomasz Antoni Zamoyski, wojewoda lubelski |
| regencja z powodu małoletniości | ||
| VIII. | 1760-1767 | Klemens Jerzy Zamoyski, pułkownik |
| IX. | 1767-1777 | Jan Jakub Zamoyski, wojewoda lubelski |
| X. | 1777-1792 | Andrzej Zamoyski, kanclerz wielki koronny |
| XI. | 1792-1800 | Aleksander August Zamoyski |
| XII. | 1800-1835 | Stanisław Kostka Zamoyski, prezes senatu Królestwa Polskiego |
| XIII. | 1835-1866 | Konstanty Zamoyski |
| XIV. | 1866-1889 | Tomasz Franciszek Zamoyski |
| XV. | 1892-1939 | Maurycy Klemens Zamoyski, minister spraw zagranicznych |
| XVI. | 1939-1946 | Jan Tomasz Zamoyski, Marszałek-Senior Senatu III Rzeczypospolitej |
[edytuj] Zobacz też
- Akademia Zamojska, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej
- Zamość, Zwierzyniec
- Zamoyscy, ordynacja
[edytuj] Bibliografia selekcyjna (chronol.)
- Tarnawski A., Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego. Kanclerza i Hetmana Wielkiego Koronnego (1572-1605), Lwów 1905.
- Glatman L., Sukcesorów imć Pana Ordynata Marcina Zamoyskiego spór o ordynację, Zamość 1921.
- Horodyski B., Zarys dziejów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej w "Księga Pamiątkowa ku czci Kazimierza Piekarskiego", Wrocław 1951.
- Orłowski R., Działalność społeczno-gospodarcza Andrzeja Zamoyskiego (1757-1792), Lublin 1965.
- Orłowski R., Ordynacja Zamojska w "Zamość i Zmojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej", pod red. K. Myślińskiego, Zamość 1969.
- red. Mencl T., Dzieje Lubelszczyzny, T. I. Warszawa 1974.
- Zielińska T., Ordynacje w dawnej Polsce w "Przegląd Historyczny", T.68, z.1, Warszawa 1977.
- Witusik A. A., O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamoyskiej, Lublin 1978.
- Grzybowski S., Jan Zamoyski, Warszawa 1994.
- Bender R., Reforma czynszowa w Ordynacji Zmoyskiej w latach 1833-1864, Lublin 1995.
- Zielińska T., Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997.
