Zygmunt III Waza

Z Wikipedii

Zygmunt III Waza 1566-1632
Władca Polski
Władca od 1587 do 1632 poprzednik Anna Jagiellonka Stefan Batory następca Władysław IV Waza
urodzony 20 czerwca 1566 w Gripsholm zmarły 30 kwietnia 1632 w Warszawie wybrany królem 19 sierpnia 1587 koronowany 27 grudnia 1587 w Krakowie pochowany w katedrze na Wawelu
Ojciec Jan III Waza Matka Katarzyna Jagiellonka

Zygmunt III Waza (ur. 20 czerwca 1566 w zamku Gripsholm, zm. 30 kwietnia 1632 w Warszawie) – król Polski (1587-1632) i Szwecji (1592-1599) z dynastii Wazów.

Jedyny syn króla szwedzkiego Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki, córki Zygmunta I Starego. Dziedzic krwi Jagiellonów, co zapewniło mu sukcesję na tron Polski i Litwy.

Spis treści 1 Tytuł królewski 2 Objęcie władzy w Rzeczypospolitej Obojga Narodów 3 Powstania kozackie 4 Król Szwecji 5 Polityka religijna 6 Wojna z Turcją 7 Wojna ze Szwecją 8 Rokosz Zebrzydowskiego 9 Wojna z Rosją 10 Schyłek panowania 11 Genealogia 12 Zobacz też

[edytuj] Tytuł królewski

Zygmunt III z Bożej łaski król Polski, wielki książę Litwy, książę ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, inflancki, a także dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wandalów (łac. ''Sigismundus Tertius Dei gratia rex Poloniæ, magnus dux Lithuaniæ, Russiæ, Prussiæ, Masoviæ, Samogitiæ, Livoniæque, necnon Suecorum, Gothorum Vandalorumque hæreditarius rex.).

[edytuj] Objęcie władzy w Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Po śmierci w 1586 r. króla Stefana Batorego, elekcja w 1587 r. odbyła się w cieniu konfliktu między Janem Zamoyskim a rodem Zborowskich (obydwie strony przybyły na pole elekcyjne ze zbrojnymi oddziałami). W takiej atmosferze 19 sierpnia 1587 większość zebranych, wraz z interreksem – prymasem Stanisławem Karnkowskim dokonała wyboru – nowym królem został 22-letni szwedzki królewicz Zygmunt, syn Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki, siostrzeniec Anny Jagiellonki, która od dłuższego czasu o tę koronację zabiegała. Jednak kilka dni później opozycja obwołała królem cesarskiego brata, arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga.

Przywożąca nowego króla szwedzka flotylla dwudziestu kilku okrętów pojawiła się na Zatoce Gdańskiej pod koniec września. Nie mogąc (wobec sprzeciwu protestanckiego Gdańska) skorzystać z kościoła mariackiego Zygmunt wraz ze świtą przybył 7 października 1587 do Oliwy, gdzie w obecności kilkudziesięciu dostojników podpisał pacta conventa, po czym podskarbi pruski Jan Dulski (w zastępstwie nieobecnego marszałka Andrzeja Opalińskiego) proklamował go królem. Król Zygmunt III jeszcze tego samego dnia powrócił na okręt, by następnego dnia przybyć do Gdańska i pozostać tam kilkanaście dni przed wyruszeniem do Krakowa, gdzie 27 grudnia 1587 w katedrze wawelskiej został koronowany na króla Polski przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski Stanisława Karnkowskiego.

Hetman wielki koronny Jan Zamoyski stanął po stronie nowego króla i pobił wojska austriackie Maksymiliana pod Krakowem, a następnie, ścigając je, rozbił ostatecznie 24 stycznia 1588 pod Byczyną, samego arcyksięcia biorąc do niewoli.

[edytuj] Powstania kozackie

Zatargi z kozakami o stworzenie stałej armii na żołdzie Rzeczypospolitej (kozacy rejestrowi) doprowadziły do wybuchu serii powstań na Ukrainie, krwawo stłumionych przez wojska koronne i pospolite ruszenie. W latach 1591-1593 trwało powstanie Kosińskiego, 1594-1599 powstanie Nalewajki, na schyłek panowania Zygmunta III przypada wreszcie powstanie Fedorowicza 1630-1637.

[edytuj] Król Szwecji

Pierwsze kilkanaście lat rządów Zygmunta III Wazy wypełniły starania o dziedzictwo korony szwedzkiej. Po śmierci w 1592 r. swego ojca Jana III, panującego w Szwecji, został formalnie także królem tego kraju. Powstała wówczas personalna unia polsko-szwedzka.

Sam Zygmunt wyprawił się po koronę szwedzką, jednak musiał najpierw zaprzysiąc zagwarantowanie praw dla luteranizmu i wyrzec się prób katolicyzacji Królestwa Trzech Koron. Po dopełnieniu tych formalności 19 lutego 1594 został wraz z żoną uroczyście koronowany w katedrze w Uppsali na króla Szwecji.

Przeciwna katolickiemu królowi protestancka opozycja pod wodzą regenta ks. Karola Sudermańskiego doprowadziła do buntu w Szwecji. Zygmunt stanął na czele korpusu interwencyjnego, jednak wobec braku synchronizacji działań ze swoimi szwedzkimi sojusznikami poniósł porażkę w bitwie pod Linköping w 1598. To doprowadziło do jego detronizacji przez riksdag w 1599 r.

[edytuj] Polityka religijna

Zygmunt III opowiadał się za kontrreformacją. Dążył też do ściślejszej współpracy z papiestwem i katolickimi Habsburgami, w 1595 r. ożenił się z arcyksiężniczką Anną z Habsburgów. Jak wszyscy władcy ówczesnej Europy był nietolerancyjny wobec innowierców. W 1596 doprowadził do zawarcia unii brzeskiej pomiędzy Kościołami katolickim i prawosławnym, której wynikiem było powstanie kościoła unickiego, podporządkowanego papieżowi. Mimo częściowego zjednoczenia obu Kościołów unia spowodowała, w perspektywie czasu, dodatkowe podziały i waśnie między unitami i prawosławiem. W tymże 1596 r. została też przeniesiona stolica z Krakowa do Warszawy.

W 1611 wymógł na księciu Janie Zygmuncie Hohenzollernie zgodę na budowę kościoła katolickiego w Królewcu, a w 1617 w Świętej Lipce , gdzie w 1630 r. osiedlili się jezuici. Podobnie pod naciskiem królewskim zagwarantowano tolerancje katolikom w Kurlandii w 1617, gdzie pierwsze kościoły katolickie powstały w połowie XVII w.

[edytuj] Wojna z Turcją

Zygmunt III nie interesował się natomiast problemami, związanymi z południowo-wschodnimi granicami Rzeczypospolitej. Pozostawił je w gestii kanclerza Jana Zamoyskiego, który w 1595 r., realizując stare plany Stefana Batorego, zajął zbrojnie Mołdawię jako polskie lenno. Wojskowa interwencja Turcji została odparta pod Cecorą i zależność Hospodarstwa Mołdawii od Rzeczypospolitej utrzymała się jeszcze do 1620 r. W kampanii mołdawskiej wziął także udział hetman Stanisław Żółkiewski, który w 1596 stłumił też powstanie kozackie Semena Nalewajki na Ukrainie.

[edytuj] Wojna ze Szwecją

Gdy w 1600 r. Zygmunt III Waza inkorporował do Rzeczypospolitej Estonię, stało się to powodem wkroczenia wojsk szwedzkich do Inflant. Rozpoczęła się wojna, tocząca się z przerwami od 1601 do 1629 r. W pierwszej fazie wojny doszło do kilku spektakularnych zwycięstw: pod Kockenhausen (1601 r.), pod Białym Kamieniem (1604 r.) i pod Kircholmem (1605 r.). Ostatecznie jednak pierwsza faza wojen polsko-szwedzkich okazała się dla Rzeczypospolitej niekorzystna.

Szwedzi, po zawarciu w 1617 r. "wiecznego" pokoju z Rosją, wznowili w 1621 r. działania wojenne przeciw Rzeczypospolitej w Inflantach, zajmując Rygę, ważny ośrodek handlowy Litwy. Potem opanowali porty w Prusach Książęcych, zablokowali ujścia Dźwiny, Wisły i Odry oraz port Gdański. 28 listopada 1627 doszło do bitwy morskiej pod Oliwą, w której zwycięstwo odniosła flota polska. W 1629 r. wojna zakończyła się jednakże niekorzystnym dla Polski rozejmem w Altmarku, przy czym już wcześniej, na mocy rozejmu w Mitawie (1622), większość Inflant przeszła na rzecz Szwecji.

[edytuj] Rokosz Zebrzydowskiego

W 1605 r. król zwołał sejm szlachecki, na którym chciał uzyskać większe prerogatywy władzy królewskiej, zreformować parlament, zwiększyć podatki i liczebność wojska itp. Stronnictwo popularystów, przeciwne królowi, odpowiedziało konfederacją, zawiązaną w Sandomierzu i zbrojnym rokoszem wojewody krakowskiego, Mikołaja Zebrzydowskiego, zakończonym klęską stronnictwa w bitwie pod Guzowem 6 lipca 1607. Mimo to nie doszło do wzmocnienia rządów królewskich.

[edytuj] Wojna z Rosją

W tym czasie w Rosji, po śmierci cara Fiodora I, syna i następcy Iwana Groźnego, miał miejsce kryzys władzy, określany mianem "wielkiej smuty", który trwał przez kilkanaście lat. Mieli w nim udział Polacy, gdy po śmierci cara Borysa Godunowa osadzili na tronie moskiewskim Dymitra Samozwańca I (właściwie mnicha rosyjskiego, Grzegorza Otrapiejewa), wykreowanego na dworze Adama Wiśniowieckiego na rzekomego syna cara Iwana IV Groźnego. Dymitr Samozwaniec I obalony został przez spisek bojarów, a carem ogłosił się ich przywódca Wasyl Szujski.

W 1608 r. pojawił się jednak kolejny Dymitr, Dymitr Samozwaniec II, również wspomagany zbrojnie przez Polaków, głównie konfederatów sandomierskich oraz lisowczyków. Wówczas Wasyl zawarł układ o wzajemnej pomocy ze Szwecją, co stało się pretekstem do wszczęcia przez Zygmunta III Wazy kolejnej wojny z Rosją (1609-1618), jako wyprawy krzyżowej przeciwko prawosławiu, pobłogosławionej przez papieża Pawła V. Wojna rozpoczęła się od oblężenia Smoleńska, który Polacy zdobyli po dwóch latach.

Wcześniej, po zwycięskiej bitwie z połączonymi siłami szwedzko-rosyjskimi pod Kłuszynem w 1610 r., hetman polny koronny Stanisław Żółkiewski zajął Moskwę, Tron moskiewski zamierzał zająć Zygmunt III Waza i rekatolizować Rosję.Bojarzy natomiast godzili się na objęcie tronu przez królewicza Władysława(miał 15lat), syna Zygmunta III Wazy i miał on przejść na prawosławie. Po dwóch latach Polacy, pozbawieni odsieczy, zostali jednakże z Moskwy wyparci. Jeszcze raz próbowali zdobyć stolicę Rosji w 1618 r., o co bardzo zabiegali biskupi i kler katolicki, zwłaszcza jezuici, pragnący podporządkowania prawosławnej Moskwy papieżowi. Po nieudanej próbie opanowania miasta, zawarty został w 1619 r. rozejm w Dywilinie, na mocy którego Rzeczpospolita odzyskała Smoleńsk oraz ziemie czernihowską i siewierską.

[edytuj] Schyłek panowania

Polska doznała również niepowodzeń w konflikcie z Turcją. W rozpoczętej przez nią wojnie w Mołdawii, sprowokowanej zresztą przez wyprawę polskich lisowczyków na Siedmiogród, wojska polskie poniosły w 1620 r. znaczne straty w czasie oblężenia pod Cecorą, a w trakcie odwrotu, zginął hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski. Natomiast oparła się wojskom tureckim twierdza w Chocimiu. Podczas jej oblężenia zmarł hetman Chodkiewicz. Wówczas zawarty został polsko-turecki układ pokojowy, przywracający granicę na Dniestrze z okresu panowania Zygmunta II Augusta, co było równoznaczne z utratą wpływów Rzeczypospolitej w Mołdawii i Wołoszczyźnie.

Być może z tego powodu w 1620 roku szlachic polski, Michał Piekarski dokonał próby zamachu na króla, gdy cały dwór był w drodze na nabożeństwo. Po tym wydarzeniu wybudowano kryty ganek pomiędzy zamkiem a lożą królewską w kolegiacie św. Jana.

Zygmunt III Waza załamał się śmiercią żony Konstancji 10 lipca 1631 i ciężko zachorował. Zmarł wkrótce na udar mózgu 30 kwietnia 1632. Sejm elekcyjny 8 listopada obrał na króla jego starszego syna Władysława IV (1632-1648).

[edytuj] Genealogia

Gustaw I Waza ur. 12 V 1496 zm. 29 IX 1560

Małgorzata Leijonhufvud ur. 1 I 1516 zm. 26 VIII 1551

Zygmunt I Stary ur. 1 I 1467 zm. 1 IV 1548

Bona Sforza ur. 2 II 1494 zm. 19 XI 1557

Jan III Waza ur. 21 XII 1537 zm. 17 XI 1592

Katarzyna Jagiellonka ur. 1 XI 1526 zm. 16 IX 1583

		1 Anna Habsburżanka ur. 16 VIII 1573 zm. 10 II 1598 OO   31 V 1592		Zygmunt III Waza ur. 20 VI 1566 zm. 30 IV 1632		2 Konstancja Habsburżanka ur. 24 XII 1588 zm. 10 VII 1631 OO   11 XII 1605
	1		1		1		1		1
Anna Maria  ur. 23 V 1593  zm. 9 II 1600		Katarzyna  ur. 19 IV 1594  zm. 16 V 1594		Władysław IV Waza  ur. 9 VI 1595  zm. 20 V 1648		Katarzyna  ur. wrzesień 1596  zm. 2 VI 1597		Krzysztof  ur. 10 II 1598  zm. 10 II 1598
	2		2		2		2		2
Jan Kazimierz  ur. 26 XII 1607  zm. 9 I 1608		Jan II Kazimierz  ur. 22 III 1609  zm. 16 XII 1672		Jan Albert Waza  ur. 25 VI 1612  zm. 29 XII 1634		Karol Ferdynand  ur. 13 X 1613  zm. 9 V 1655		Aleksander Karol  ur. 14 XI 1614  zm. 19 XI 1634
	2		2
Anna Konstancja  ur. 20 I 1616  zm. 24 V 1616		Anna Katarzyna Konstacja Waza  ur. 7 VIII 1619  zm. 8 X 1651

[edytuj] Zobacz też

• historia Polski
• kolumna Zygmunta
• Michał Piekarski
• Polska w XVII wieku

Poprzednik Anna Jagiellonka Stefan Batory

Król Polski i wielki książę Litwy 1587-1632

Następca Władysław IV Waza

Poprzednik Jan III Waza

Król Szwecji 1592-1599

Następca Karol IX Sudermański