Historia Rzeszowa
Z Wikipedii
| Ten artykuł jest częścią cyklu Rzeszów |
 |
 Historia Rzeszowa |
| Włodarze miasta |
| Osoby związane z miastem |
| Ośrodek religijny |
| Przyroda i jej ochrona |
| Wypoczynek i turystyka |
| Polityka |
| Posłowie |
| Baza noclegowa |
| Kultura |
| Edukacja |
| Sport |
| Opieka zdrowotna |
| Gospodarka |
| Komunikacja |
| Garnizon Rzeszów |
| Współpraca zagraniczna |
 Rzeszów na polskiej Wikipedii |
| www.eRzeszów.pl |
Historia miasta Rzeszowa. W swojej historii Rzeszów nosił różne nazwy, min.: Resovia, Reisha, Raysha, Rayshe, Reyshe, Rishow, Riashow, Reichshof, Rzeschow, Rzessow:
Spis treści |
[edytuj] Przed 1354 rokiem
Badania archeologów dowodzą, że już w czasach neolitu miało miejsce osadnictwo na terenie dzisiejszego Rzeszowa. Już przed nadaniem praw miejskich, w rejonie dzisiejszego Staromieścia istniał tu duży gród, prawdopodobnie zamieszkany przez Słowian i Celtów, których obecność na terenach Małopolski udowodnili historycy i archeologowie.
Gród miejski najprawdopodobniej założyli w okresie między XI a XIII wiekiem Polacy. Rusini, którzy skorzystali z piastowskiego rozbicia dzielnicowego zajęli ziemię od Sanu aż po Wisłok. Następnie podzielili ją na włości (wołost'), z których każda miała swój gród. Rzeszów leżał po polskiej stronie i był niejako miastem konkurencyjnym dla grodu po drugiej stronie rzeki (dzisiaj jest to Pobitno). Gród Rzeszów znajdował się na terenie obecnego Staromieścia, między rzekami Wisłok i Przywra, co umożliwiało handel i wymianę towarów wzdłuż linii rzeki oraz drobną żeglugę śródlądową. Definitywnie Rusini zajęli Rzeszów w XIII wieku, Piastowie cofając się dalej na zachód w stronę Krakowa stworzyli nową osadę w pobliżu Mrowli wznosząc duży pagórek pośród bagien. Miejsce to było wyjątkowo trudne do zdobycia, ponieważ przez moczary od strony wschodniej prowadziła tylko jedna dróżka. Po zjednoczeniu Polski przez Władysława Łokietka właściwy Rzeszów nadal pozostawał w rękach Rusinów. Dopiero około roku 1340 Kazimierz Wielki przyłącza do Polski Księstwo Włodzimiersko-Halickie. Ziemie te obsadził swoimi zaufanymi poddanymi i rycerzami. Włość rzeszowską dnia 19 stycznia 1354 dostaje Jan Pakosławic herbu Półkozic ze Stróżysk, który przyjął nazwisko Rzeszowski.
Władca nakazuje mu również utworzenie nowego miasta na prawie magdeburskim. Nowy zarządca miał jednak problem z wyborem miejsca pod lokację miasta, gdyż istniały tu już 2 grody. Możliwe, że istniał i trzeci w okolicach dzisiejszej ulicy Grodzisko. Ostatecznie wybrał miejsce pomiędzy nimi przy lessowym pagórku, jednak przeniósł do niego większość mieszkańców i nazwę Rzeszów. Wybudowano kościół, rynek i cmentarz. Granica przebiegał przez dzisiejsze ulice Króla Kazimierza, Bożniczą, Kopernika. Siedzibą władcy pozostał gród na Staromieściu. Po ostatecznym wybraniu miejsca i lokalizacji miasta gród miał powierzchnię ok. 1,5 km². To co może dziwić to bardzo mały obszar nowozałożonego miasta, nawet jak na średniowiecze. Możliwe, że te tereny zostały siłą odebrane lokalnym wsiom. Istnieje również hipoteza przytoczona przez Edwarda Webersfelda w 1906 roku na łamach lwowskiego czasopisma "Nasz Kraj". Mówi ona, że miasto zostało założone przez samego Kazimierza Wielkiego w 1345 w puszczy granicznej oraz, że król obsadził w grodzie Niemców wziętych w czasie wyprawy wojennej przeciw Mikołajowi, księciu opawskiemu. Argumentem za tym twierdzeniem jest również pojawianie się nazwy miasta Rzeszów jako Rischof w dokumentach metropolity przemyskiego Eryka z 1390 roku.
[edytuj] Etymologia nazwy
Nazwa Rzeszów pochodzi od polskiego imienia Rzech, Rzesz bądź Rzetysław. Według legendy założyciel grodu nad Wisłowiem, bronił osady przed najazdami rabusiów. Na jego pamiątkę, w geście wdzięczności miasto nazwano jego imieniem.
[edytuj] Legenda o św. Wojciechu
Według legendy św. Wojciech wędrując z Pragi do Gniezna przechodził koło Rzeszowa. Postanowił odpocząć na pobliskim wzgórku koło grodu. Gościnni mieszkańcy postanowili go jednak przyjąć do swoich domów. Wojciech pytany przez nich o rzeczy dotyczące świata i życia wygłosił kazanie. Na pamiątkę jego wizyty kościół parafialny nazwano jego imieniem.
[edytuj] Średniowiecze
[edytuj] Akt nadania praw miejskich (19 stycznia 1354 rok)
(według Jana Matejki)
Przywilej lokacyjny został nadany Janowi Pakosławicowi ze Stróżysk na polecenia Kazimierza III Wielkiego. Dokument sporządził kanclerz krakowski - Zbigniew.
"W imię Pańskie amen. Przystoi zaiste, by szlachetna głowa wspierała się na szlachetnych członkach. Stosownym jest zatem, aby Majestat królewski miał bogatych poddanych, których pomocą wsparty mógł w odpowiednim czasie znaleźć obronę w przeciwnościach. Niech więc wiedzą obecni i potomni, do których wiadomości niniejszy dokument dotrze na wieczną pamiątkę, że my Kazimierz, z łaski Bożej król Polski oraz pan i dziedzic ziemi krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, kujawskiej, pomorskiej i ruskiej, rozważając godne, wspaniałe i chwalebne zasługi i dowody oddania naszego wiernego Jana, syna Pakosława, dziedzica ze Strożysk, jakimi już wcześniej [się wykazał] a [swym] rozważnym działaniem dla wspólnego dobra naszego Królestwa Polskiego i Ziemi Ruskiej, którą z woli Bożej rządzimy, wprowadzając ład i pokój, nie uląkł się wyruszyć do ludów tatarskich, nie dbając o swe życie, lecz narażając je z oddaniem na rzecz dobrego imienia i pożytku tychże Królestw, i wydaje się rozsądne i zgodne z honorem, aby zasłużeni za swe zasługi odpowiednio byli wynagradzani, dlatego też, by inni nasi poddani tym gorliwiej starali się dorównać podobnie chwalebnym czynom, temuż panu Janowi, synowi Pakosława i jego potomkom zstępującym w linii prostej obu płci, zarówno męskiej jak żeńskiej, dajemy, przyznajemy, powierzamy i darowujemy po wieczne czasy miasto Rzeszów z całym jego okręgiem, położone w ziemi ruskiej w tych granicach, jakie od dawna zostały ustalone przez najjaśniejszych książąt ruskich, których z Bożej łaskawości zostaliśmy prawnym następcą i tejże Ruskiej Ziemi zwierzchnim panem, z wszelkim prawem i pełną władzą, tak jak sami to prawo od nich uzyskaliśmy i posiedliśmy wraz ze wszystkimi i poszczególnymi wsiami i wolami osadzonymi i tymi, które osadzone będą, oraz plonami, dochodami, czynszami, korzyściami, przychodami, przyległościami oraz wszelkimi ich przynależnościami, mianowicie polami, łąkami, pastwiskami, wodami, strumieniami, jeziorami i sadzawkami, lasami, borami, zagajnikami, zaroślami, dąbrowami oraz prawem łowienia zwierzyny i wszelkiego rodzaju ptactwa, żyjącego tam nad ziemią i pod ziemią i takiego, które się tam znajdzie w przyszłości wraz z rozwojem przyrody, których granice biegną poczynając od znaków granicznych ziemi sandomierskiej, mianowicie od wsi Dąbrowa, należącej, jak wiadomo, do ziemi sandomierskiej, i z drugiej strony ciągną się za znakami granicznymi aż do wsi Leżajsk położonej nad granicą ziemi jarosławskiej, z prawej zaś strony idąc w kierunku Rusi wyznaczone są granicami stykającymi się z granicami zamku Czudec.
Ponadto pragnąc okazać, jak wyżej wspomniano, większą łaskawość samemu panu Janowi oraz jego potomkom, jemu samemu i jego następcom czyli dziedzicom, przyznajemy wszelkie prawo i pełną władzę sprawiedliwego karania na wyżej wymienionym terytorium złoczyńców i przestępców oraz skazywania ich zgodnie z orzeczonym wyrokiem. Zezwalamy [mu] łaskawie, by w swym okręgu rzeszowskim zakładał, stawiał, wznosił i obwarowywał wszelkie zamki czyli miejsca warowne, w których może bezpiecznie zachować i ocalić swe życie i swoje dobra przed atakiem wszelkich wrogów. Ponadto tenże pan Jan oraz jego następcy będą ściągać i z pełnym prawem pobierać cło od dawna ustalone, bądź za przewóz towarów, bądź od pieszych kupców. Podjęliśmy również z łaski królewskiej uchwałę, iż wspomniane wyżej miasto Rzeszów wraz z całym swym okręgiem we wsiach i wolach osadzonych i tych, które osadzone będą, mają przyjąć i stosować prawo niemieckie zwane magdeburskim. Z tego też powodu, aby powyższe miasto wraz ze wsiami i przylegającymi do nich wolami, można było szybciej odbudować i osadzać, wszystkich i poszczególnych ich mieszkańców wyłączamy na wieki i uwalniamy od wszelkich sądów wojewodów, kasztelanów, sędziów, podsędków oraz ich urzędników, tak że w ogóle nie będą oni zobowiązani przed nimi lub którymś z nich odpowiadać, a jedynie wójt lub sołtysi powyższych wsi będą wedle swego prawa niemieckiego odpowiadać na ich skargi przed obliczem naszym lub naszego sądu, o ile jednak zostaną pozwani pismem umocnionym naszą pieczęcią. Kmiecie natomiast, kiedy ich sołtysi okażą się niedbali w wymierzaniu sprawiedliwości, będą sądzeni przez swego pana ,tak jak tego wymaga i żąda ich prawo niemieckie.
Pragnąc nadto okazać szczególną łaskawość wspomnianemu panu Janowi, chcemy, by wszyscy i poszczególni mieszkańcy wymienionego okręgu rzeszowskiego cieszyli się taką samą wolnością przyznaną na wieczne czasy, jaką z naszego nadania posiadają sołtysi w nowo osadzonych wsiach, od kiedy sprawowaliśmy władzę nad tym okręgiem.
Na poświadczenie tego faktu i pewniejsze udokumentowanie poleciliśmy wydać niniejsze pismo umocnione powagą naszej pieczęci.
Działo się to w Krakowie, w niedzielę, w którą śpiewa się "Wszelka ziemia" w roku tysiąc trzysta pięćdziesiątym czwartym, w obecności następujących świadków: wojewody Jana, kasztelana sandomierskiego Wilczka, kasztelanów Eustachego lubelskiego, Stanisława małogojskiego, podkomorzego Andrzeja, wojskiego krakowskiego Piotra i wielu innych godnych zaufania osób."
Dokument został przełożony z łaciny na język polski przez Krzysztofa Pawłowskiego.
[edytuj] Handel
Główną przyczyną rozwoju handlu w mieście było jego wygodne ułożenie na szlakach komunikacyjnych z Krakowa na Ruś i z Lublina na dzisiejsze Słowację i Węgry. Główne drogi przebiegały przez ulice 3-go Maja, Grunwaldzką, Moniuszki, Kopernika, Stary Rynek i Mickiewicza. Za sprawą krakowskich kupców handlujących bydłem Rzeszów po wielkim pożarze w 1427 roku i odbudowie miasto dostało powtórny przywilej lokacyjny i prawo do składowania niektórych produktów. Już w średniowieczu w mieście były popularne takie gałęzie gospodarki jak tkactwo, sukiennictwo, krawiectwo, kowalstwo, szewstwo, kuśnierstwo, piwowarstwo, złotnictwo. Część z przedstawicieli tych zawodów zaczęli łączyć się w cechy, co jeszcze bardziej przyspieszało rozwój gospodarczy miasta. Cech tkaczy otrzymał oficjalny statut od Małgorzaty, córki Piotra Kmity Lunaka w 1479 roku. W 1435 roku król Władysław III Warneńczyk wytyczył drogę handlową z Rusi do Krakowa przez Rzeszów. W XV wieku do Rzeszowa zaczęli przybywać Żydzi osiedlający się na wschodzie, poza miastem. Z tego okresu pochodzą również niektóre z podmiejskich piwnic, powstałych na skutek ściśnięcia miasta w murach obronnych i braku miejsca.
[edytuj] Rozwój miasta
Główne decyzje dotyczące miasta podejmował dziedziczny. Od niego zależało nadanie pewnych praw miejskich oraz poszerzenie granic. Pierwszą decyzją dotyczącą nowego miejsca grodu było odpowiednie uformowani lessowego pagóra, tak aby mógł on spełniać funkcje obronne. Dzięki Rzeszowskim w roku 1363 istniał już w mieście kościół parafialny (Fara), a w roku 1406 parafialna szkoła. Jednak w XV wieku miasto zostało zdewastowane przez pożar. Stosunkowo dużą część jak na tak małe miast przeznaczono na budowe rynku i ratusza. W XV wieku włość rzeszowska rozciągała się od Leżajska aż po Czudec i liczyła zaledwie 10 osad (możliwe, że było ich więcej, ale nie miały one większego znaczenia). W 1458 miasto niszczą Wołochowie i Tatarzy. Po krótkim okresie spokoju miasto zostaje ponownie zniszczone przez Tatarów w 1502 roku.
[edytuj] Renesans
W 1571 roku Mikołaj Rzeszowski nadaje nowe i potwierdza dotychczasowe przywileje miasta. Rozpoczyna się ponowna odbudowa grodu. Pięć lat później przerywa ją pożar,który niszczy prawie całe miasto. W 1578 król Stefan Batory wydaje przywilej dla Rzeszowa zatwierdzający wszystkie dotychczasowe jarmarki o ustalający targ tygodniowy. Prawdziwym przełomem dla miasta było objęcie władzy w mieście przez Ligęzę, który poślubił Zofię Rzeszowską. W tym okresie powstało tzw. "Państwo Rzeszowskie".
[edytuj] Wieki: XVII i XVIII
W 1638 Rzeszów przeszedł na własność rodu Lubomirskich, stając się wzorowym ośrodkiem dóbr magnackich. O ówczesnej zamożności miasta świadczą księgi miejskie z XVI i XVII wieku, które wymieniają działających licznie na jego terenie złotników. W 1658 Jerzy Sebastian Lubomirski założył słynne Kolegium Pijarów (obecnie I LO), jedną z nielicznych wówczas w kraju szkół średnich. Wśród jego wykładowców był ksiądz Stanisław Konarski, a wiele lat później szkołę ukończyli m.in. Ignacy Łukasiewicz, Julian Przyboś, Władysław Sikorski, Władysław Szafer.
- III Wojna Północna
W czasie wielkiej wojny północnej Hetman Wielki Koronny Hieronim Augustyn Lubomirski wspierał Augusta II Wettyna. Po bitwie pod Kliszowem zwycięzcy Szwedzi pod wodzą Stenbocka 17 listopada 1702 zajęli zamek Lubomirskiego w Rzeszowie. Sytuacja trwała osiem tygodni. W zaistniałych okolicznościach hetman przeszedł na stronę Karola XII. Sądził, że pomoże mu to w objęciu polskiego tronu. Jednak dwa lata później w czasie wolnej elekcji królem wybrano Stanisława Leszczyńskiego. Wskutek polityki Lubomirskiego Rzeszów był wielokrotnie zdobywany przez wojska polskie, saskie, rosyjskie i szwedzkie. W 1704 roku wojska polsko-saskie zdobyły zamek. Rok później reperacji zniszczeń doglądał sam August II Mocny.
- Konfederacja Barska
13 lub 15 sierpnia 1769 roku pod Rzeszowem, w rejonie dzisiejszej dzielnicy Pobitno doszło do bitwy między konfederatami barskimi wspieranym przez Joannę Lubomirską a wojskami rosyjskimi. Po bitwie ciała zabitych pochowano, a nad mogiłą Polaków usypano zachowany do dziś kopiec. Rosjanie wycofali się do Łańcuta.
W roku 1772 miasto dostało się pod zabór austriacki. Następnie przez 146 lat wchodziło w skład Imperium Habsburgów.
[edytuj] Pod zaborem
Rzeszów stał się miastem wolnym w roku 1845. Uzyskanie przez Galicję swobód politycznych i gospodarczych przyczyniło się do rozwoju miasta. W roku 1858 do miasta doprowadzono linię kolejową, w roku 1888 pojawiły się pierwsze telefony, w 1900 powstała gazownia i gazowe lampy uliczne, a 11 lat później uruchomiono elektrownię i rozpoczęto tworzenie sieci wodociągowej. W roku 1910 Rzeszów liczył 23 tysiące mieszkańców. Małe miasteczko zaczęło przekształcać się w znaczący ośrodek kapitalistyczny, pojawiły się nowe ważne inwestycje budowlane i infrastrukturalne - koszary, szkoły, przebudowa ratusza, brukowanie ulic, wprowadzenie elektrycznego oświetlenia. Zbliżający się koniec monarchii austriackiej przyczynił się do narastania ruchów niepodległościowych. W roku 1918 rozpoczęła w Rzeszowie działalność Polska Organizacja Wojskowa, której komendantem był Leopold Lis-Kula.Życie polityczne w Rzeszowie wyznaczały organizacje i grupy zwolenników głównych partii politycznych działających w Galicji. Wśród urzędników dużą sympatią cieszyło się umiarkowane Polskie Stronnictwo Demokratyczne, popierane przez większość mieszczan, spolonizowanych Żydów i duchowieństwo. Chroniło interesy ludności skupionej w Gminie Chrześcijańskiej Rzeszowa, ale nie prowadziła polityki nienawiści. Przywódcy tego stronnictwa nie dążyli do walki politycznej ani konfliktów społecznych na jakimkolwiek tle, zmierzali do organizacji mieszczan w zakresie działalności gospodarczej. Dzięki tym cechom było wiarygodne w życiu publicznym. Z inicjatywy tego stronnictwa założono w Rzeszowie Klub Mieszczański z biblioteką, Kasyno Mieszczańskie, Towarzystwo gimnastyczne „Sokół”, Stowarzyszenie Rękodzielników „Gwiazda”. W Galicji działało również koło zwolenników endecji. Radni tego koła wyręczali demokratów w walce z nadmiernymi roszczeniami radnych żydowskich. Inicjowali oni również podejmowanie uchwał ułatwiających prowadzenie Polakom przedsiębiorstw. Często postulowali upowszechnienie wśród Żydów języka polskiego i utożsamianie z narodem polskim. Pod ich wpływem był między innymi: zarząd miejscowego „Sokoła”, liczne towarzystwa dobroczynne i rzeszowska prasa. Usilnie zwalczali oni ruch socjalistyczny, wdrażali społeczeństwo do solidarnych wystąpień w sprawach narodowych, gospodarczych i społecznych. Przez bezkompromisowość i nietolerancję osłabiali wpływy innych organizacji. W Rzeszowie właśnie w 1903 roku powołano Polskie Stronnictwo Ludowe. Ruch ludowy był przez Rzeszowian postrzegany poprzez częste manifestacje chłopów, festyny, odsłanianie pomników bohaterów narodowych, pochody z okazji 3 – go Maja. Dużą aktywność rozwinęła również Polska Partia Socjalno – Demokratyczna ( PPS – D) i jej odłam Żydowska Partia Socjalno – Demokratyczna. Organizacje te miały poparcie u kolejarzy, robotników, służby domowej uczniów zatrudnionych w handlu i rzemiośle. PPS – D organizowało obchody święta 1 – go Maja, wiece, pochody. Wielu uczestników tych manifestacji zaliczało się do młodzieży. Po powstaniu styczniowym idea czynnej walki o niepodległość nie była zbyt popularna. Legalne partie nie eksponowały jej, a duża swoboda panująca w Galicji wielu wystarczała. Mimo to młodzież licealna, gimnazjalna zaczęła organizowała się w kółka patriotyczne. W 1887 kontrole nad nimi przejął krakowski Związek Młodzieży Polskiej pod kryptonimem „Zet”. Członkowie kółek kontaktowali się podczas komersów przedmaturalnych. Członkowie „Zet”-u powołali Drużyny Bartoszowe. Organizacja ta poza drużynami strzeleckimi organizowała również straż pożarną, orkiestry, chóry. Idee socjalizmu przybliżyło młodzieży czasopismo „Promień”. Kółka czytelników powstawały w obydwu rzeszowskich gimnazjach i seminarium nauczycielskim. Członkowie tych kółek systematycznie słali korespondencje do „Promienia”, w której opisywali swe działania. Latem 1908r. pod wpływem PPS – D i PPS – Frakcji Rewolucyjnej powstał w Lwowie Związek Walki Czynnej. Komendantem został Józef Piłsudski. W 1910 Władysław Sikorski zarejestrował w Namiestnictwie Związek Strzelecki, a komendantem został również Józef Piłsudski. Rzeszowski działacz PPS – D, aplikant adwokacki Stanisław Syrowy założył Związek Strzelecki, którego został prezesem. Zaciągnęła się do niego młodzież „promienista” i członkowie Stowarzyszenia Robotniczego „Siła”. Odziały ZS powstały w Boguchwale, Chmielniku, Głogowie, Strzyżowie i Świlczy. Zajęcia obejmowały taktykę walki piechoty, terenoznawstwo, marsz ubezpieczony, zwiad, sygnalizację i łączność. Kwatera ZS mieściła się przy ul. Folwarcznej, następnie Bema i Browarnej. Ochotników przekazała PPS – D. Oni stanowili trzon oddziałów rzeszowskiego ZS. Liczny był w tej organizacji udział uczniów szkół zawodowych, gimnazjów i seminarium nauczycielskiego. „Promieniści” propagowali uczestnictwo w ZS i dostarczali ochotników na kursy podoficerskie i oficerskie. Wykładowcami byli Albin Fleszar „Satyr” i Tadeusz Furgalski „Wyrwa”. Jednym z pierwszych absolwentów szkoły podoficerskiej był Leopold Lis – Kula (na zdjęciu). Ćwiczenia prowadzono w lasach pod Głogowem i Sokołowem. Broni i amunicji dostarczał komendant lokalnego garnizonu. PTG „Sokół” również powołał swoje odziały i zarejestrował je jako Drużyny Skautowe, do których można było legalnie wstąpić. Liczba skautów rzeszowskich osiągnęła 200, a skautek 35. W 1912r. PTG „Sokół” powołał Polowe Drużyny Sokole pod dowództwem Józefa Hallera.
[edytuj] I wojna światowa
Wiadomość o zamachu w Sarajewie dotarła do Rzeszowa 28.6.1914r. Dzień po zakończeniu roku szkolnego. W Rzeszowie rozpoczęła się mobilizacja i oszczędzanie. We Lwowie powołano Centralny Komitet Narodowy z inicjatywy Strojnictwa Demokratyczno – Narodowego, PSL Piast, „Sokoła” i drużyn Bartoszowych. Rozpoczęła ona działania przygotowawcze do powstania. CKN zarządziła ograniczoną mobilizację Polowych Drużyn Sokolich, DB i skautów. Z Rzeszowa do Lwowa trafiło, w wyniku przesuwania się linii frontu 120 drużyniaków, nad którymi dowództwo objął Florian Wawrzyniec Węglowski. Członkowie ZS również szykowali się do walki. Dzięki darom ludności nie było problemu z zaopatrzeniem w żywność. Od 1912 roku w Galicji powstawały różne organizacje wspierające działalność wojskową. Piłsudski korzystał z ich pomocy, ale nie chciał uzależniać strzelców od jakiegokolwiek stronnictwa politycznego. Samodzielnie zarządził koncentrację ZS, Towarzystwa „Strzelec” i Drużyn Strzeleckich Okręgu Krakowskiego. 6. 08. 1914 roku ogłosił, że powstały 3.08 Rząd Narodowy przekazał mu zwierzchnictwo nad polskimi siłami zbrojnymi. Z tego tytułu ogłosił mobilizację polskich organizacji paramilitarnych i zawiązał z nich I Kompanię Kadrową, której wydał rozkaz wkroczenia do Królestwa Polskiego. Działania Piłsudskiego wyprzedził CKN, który ujawnił się 5. 08. 1914 roku. Zebrali się oni w Rzeszowie 12.08.1914 w celu zakomunikowania swego stanowiska wobec zaistniałych wydarzeń. Na spotkaniu uchwalono odezwę wzywającą naród do jedności na rzecz walki o niepodległość i składania dóbr materialnych. 16 Sierpnia powołano Naczelny Komitet Narodowy składający się z dwóch części – Wschodniej i Zachodniej. Każda miała zabezpieczyć tworzenie jednego legionu polskiego. W międzyczasie pierwsze oddziały organizacji paramilitarnych wyruszyły do Lwowa, gdzie formowano Legion Wschodni, pod dowództwem gen. Adama Pietraszaka. Miasto przygotowywano do nadchodzącej wojny. W budynku II Gimnazjum powstał szpital wojskowy, a w budynku I koszary dla rezerwistów. Od początku mobilizacji Rzeszów był ośrodkiem formowania zapasowych batalionu marszowych, dywizjonów artylerii i kawalerii. Od 12 września przez miasto zaczęły przejeżdżać tabory wycofującej się armii cesarskiej. W połowie września legiony przeszły pod dowództwo austriackie. Wyekwipowane i uzupełnione stoczyły na terenie Galicji kilka bitew. Nad Wisłą 19 – 20 września; pod Laskami 23 października; słynna bitwa pod Krzywopłotami ( 17 – 18 listopada);wielka bitwa w okolicach Nowego Sącza; oraz potyczka pod Chyżówkami.20 Grudnia 1914 roku odziały legionowe zostały skierowane na południowe przedpola Tarnowa, gdzie w dniach 22 – 25 dzielnie odpierały ataki rosyjskie. W wyniku mobilizacji ustała praca w rolnictwie, rzemiośle i przemyśle. W pierwszych dniach wojny przemarsze wojsk wywoływały zaciekawienie i euforię, która ustała wraz z pojawieniem się pierwszych transportów rannych. 29 Października miejsce miała duża bitwa pod Mołotkowem. W wyniku dużych strat legioniści musieli się wycofać. Nad miastem zawisłą trwoga, potęgowana przez naloty rosyjskie. Komitet Bezpieczeństwa Publicznego wybrał na burmistrza dra Adama Midowicza, który 21. Września 1914 roku oddał miasto w ręce Rosjan. Pozostawili oni władze przy funkcji, ale ustalili nad nimi nadzór. Przez pierwsze dni okupanci ograbili miasto. Rosyjskie dowództwo szybko zaprowadziło porządek. Zabezpieczono sklepy z alkoholem i zabroniono jego wyszynku pod bardzo surowymi karami. Ubogiej ludności rodzono węgiel i wydawano posiłki. Nie dokonano żadnych aresztowań ani rewizji, mimo, iż carskie służby były doskonale poinformowane o działalności niepodległościowej na terenie Rzeszowa. W mieście upowszechniono za to odezwę wodza naczelnego armii rosyjskiej Mikołaja Mikołajewicza. Zarząd Miejski funkcjonował bez problemów, a Rosjanie pomagali mu w zaopatrywaniu szpitali i ludności w podstawowe artykuły. W wyniku październikowej ofensywy państw centralnych 7 października wojska rosyjskie opuściły Rzeszów. Rosjanie nie stawiali zbytniego oporu ( potyczki pod Rzeszowem i Łańcutem) Odwrót odbywał się bez paniki. Teraz miasto było bombardowane przez Niemców, ograbili je Austriacy. Kilka osób zostało aresztowanych pod zarzutem kolaboracji. Na początku listopada przez Rzeszów znów zaczęły ciągnąć tabory austriackie. 7 listopada Rzeszów znów dostał się pod panowanie rosyjskie. Trzeci już raz Rzeszów został ograbiony. Bynajmniej mimo wojskowej dyktatury Rzeszowianie nie ucierpieli zbytnio podczas drugiej rosyjskiej okupacji. Późną jesienią wojska rosyjskie zatrzymały się na przedpolach Krakowa. W grudniu front ustabilizował się. Biegł grzbietem Karpat, a dalej na linii Gorlice – Tarnów. Aneksja i rusyfikacja zajętych terenów zaczęła się już jesienią 1914 roku. Władze zakazały działalności wszelkich stowarzyszeń i zgromadzeń oraz odbywania posiedzeń rad powiatowych i miejskich. W grudniu 1914 roku władze rosyjskie wydały specjalne rozporządzenie zezwalające na otwarcie szkół średnich. W Rzeszowie nie brakowało żywności, ale były problemy z opałem. Przywrócono nieznaną już od dawna karę chłosty. Rosjanie zorganizowali dwie cerkwie prawosławne, ale nie czynili żadnych przeszkód, jeśli chodzi o praktyki religijne. Pod koniec marca 1915 roku upadł broniony przez Austriaków Przemyśl i Rosjanie uznawszy Galicję za trwałą zdobycz wprowadzili władze cywilne. Działalność rozpoczęła tajna policja – Ochrana. W pierwszych dniach kwietnia armia carska rozpoczęli wielką ofensywę, której celem było podbicie Węgier. Rzeszowie słychać było odgłosy kanonady, a przez miasto przewijali się ranni i jeńcy. Spustoszenia w mieście dokonali stacjonujący tu kozacy, pojawiać się zaczęły również niemieckie samoloty, nie zrzucały one bynajmniej bomb. 2 maja rozpoczęła się wielka ofensywa Trójprzymierza tzw. Operacja gorlicka. Sprzymierzone wojska niemieckie i austro – węgierskie przełamały front między Gorlicami a Tuchowcem. Ofensywy nie udało się zatrzymać, i Rosjanie rozpoczęli odwrót. Przez miasto znów zaczęły ciągnąć tabory. Tego samego dnia na Rzeszów spadły pierwsze bomby. 8 i 9 Maja Rzeszów opuściły rosyjskie władze. 11 maja Rosjanie wysadzili obydwa mosty na Wisłoku, oraz wiadukt nad torami kolejowymi. Tego samego dnia do Rzeszowa wkroczyli Austriacy. Podczas okupacji rosyjskiej zniszczeniu uległy m.in. elektrownia, cegielnia, rzeźnie i zieleń miejska. Mocno ucierpiały budynki szkolne i koszarowe. Odwrót Rosjan Rzeszowianie przyjęli z ulgą. Austriaków i Niemców witano radośnie. Saperzy niemieccy wybudowali na Wisłoku drewniany most. Po opuszczeniu Rzeszowa Rosjanie stawili opór w rejonie Jarosławia. Na początku czerwca armia carska opuściła Przemyśl, ale linia frontu zatrzymała się na wschód od tego miasta. Przełamał go jednak niemiecki atak na Sienawę – Oleszyce. 22 Czerwca wojska sprzymierzone wkroczyły do Lwowa. Jesienią 1915 r. front galicyjski utrwalił na długo na wschód od rzeki Strypy i linii Dniestru. Już do końca wojny Rzeszów nie doświadczył bezpośrednio działań wojennych. Austriacy taka samo jak po pierwszym odbiciu Rzeszowa zaczęli szukać szpiegów i zdrajców. Na skutek donosów aresztowano często niewinnych ludzi i skazywano na śmierć. Po kilku miesiącach ilość egzekucji znacznie zmalała. Wprowadzono cenzurę, a w każdym większym mieście zainstalowano wojskową komórkę wywiadowczą. W Rzeszowie nie udało się wznowić działalności narodowej. Ponieważ w rzeszowskich szpitalach zmarło kilku legionistów, wydzielono została im osobna alejka na nowym cmentarzu ( Pobitno). W czerwcu 1916 roku po prawie dwuletniej przerwie zainaugurował działalność Powiatowy Komitet Narodowy. Bardzo hucznie obchodzono proklamacje aktu 5 listopada, jednak nadzieje z nim wiązane szybko rozwiały się. Należy dodać, że była to ostatnia uroczystość, której uczestnicy wiązali nadzieje we współdziałaniu z Austrią. Zamierać zaczęła również idea legionowa. We wrześniu 1916 Legiony Polskie zostały oficjalnie przekształcone w Polski Korpus Posiłkowy. Na znak protestu Józef Piłsudski ustąpił dowództwa. Podobnie wielu oficerów podawało się do dymisji. W wyniku takiego obrotu spraw wielu legionistów popadło w przygnębienie. Albin Satyr Fleszar ( dowódca 7 pułku piechoty) popadł w depresję i popełnił samobójstwo. Został on pochowany z honorami na Powązkach w Warszawie. Tocząca się wojna wymagała zasobów. Skutki tego odczuwali również rzeszowianie. Z roku na rok pogarszała się sytuacja żywnościowa mieszkańców miasta. Już w 1915 r. wprowadzono reglamentację mąki i chleba. Kolejki były tak duże, że do utrzymywania porządku użyto żołnierzy. W 1917 roku przydział kartkowy pozostawał już nierzadko wyłącznie na papierze. Brak metali kolorowych, niezbędnych dla przemysłu zbrojeniowego zmusił władze do rekwizycji i przymusowego wykupu różnych przedmiotów. Przetopiono nawet dzwony kościelne. Brakowało również żołnierzy. W czwartym roku wojny, gdy punkt ciężkości działań Austro – Węgier zwiększono pobór i zweryfikowano wszelkie zwolnienia ze służby wojskowej, znacznie obniżając kryteria. Latem 1917 pojawiły się wyraźne oznaki załamywania się w społeczeństwie polskim orientacji na państwa centralne. Wiązało się to z orędziem prezydenta USA Wilsona, upadkiem caratu i rozwianiem nadziei związanych z aktem 5 listopada. Do głębokiego kryzysu doszło w oddziałach legionowych, które miały zostać przekształcone w Polską Siłę Zbrojną pod komendą niemiecką. W lipcu 1917 roku większość legionistów odmówiła złożenia przysięgi wierności cesarzom austriackiemu i niemieckiemu. Legioniści pochodzący z Królestwa zostali internowani, zaś obywatele austriaccy wcieleni do wojska i wysłani na front włoski ( spotkało to m.in. Leopolda Lisa–Kulę). Aresztowano Józefa Piłsudskiego. Cześć legionistów ( głównie z II brygady) złożyła przysięgę. Zostali oni skierowani jako Polski Korpus Posiłkowy skierowani na Bukowinę. Załamanie się nadziei, jakie patriotyczne kręgi społeczeństwa polskiego wiązały z Austro – Węgrami, zaowocowało powstawaniem, zwłaszcza wśród młodzieży gimnazjalnej, konspiracyjnych kółek i organizacji. W Rzeszowie stały się one podstawą pierwszych struktur Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Resztki sympatii, czy też poczucia lojalności, jakie niektóre grupy społeczeństwa polskiego żywiły jeszcze wobec monarchii rozwiały się w lutym 1918 r. Podpisano wówczas traktat pokojowy między państwami centralnymi a Ukraińską Republiką Ludową, na mocy, którego „odstępowano” Ukrainie Chełmszczyznę, wywołał w Galicji ogromne oburzenie. Odebrano go jako IV rozbiór Polski. Fakt ten ostatecznie zmienił orientację społeczeństwa. Kulminacją protestów był dzień 18 lutego 1918 r. Przerwały wówczas pracę wszystkie urzędy, instytucje, szkoły, koleje. Pod pomnikiem Kościuszki odbyła się ogromna manifestacja patriotyczna i antyaustriacka, której uczestniczyły nawet osoby i ugrupowania, które do tej pory unikały występowania przeciw monarchii. Na wieść o pokoju brzeskim, oddziały Polskiego Korpusu Posiłkowego podjęły próbę przebicia się przez linię frontu pod Rarańczą. Udało się to tylko części legionistów ( m. In. Rzeszowianom – późniejszym generałom WP – por. Mieczysławowi Borucie–Spiechowiczowi i mjr. Józefowi Zającowi). Pozostali zostali internowani w obozach na Węgrzech. Internowanym legionistom wytoczono proces w Maramosz – Sziget. Rozpoczęcie tego procesu zaktywizowało mieszkańców Rzeszowa. Rozpoczęto akcję zbiórek darów i funduszy na rzecz pomocy legionistom. Wrogość wobec Austrii i wzrost nastrojów patriotycznych, sprzyjał odbudowie POW. Organizacja ta początkowo tworzona była na Terenie Królestwa. Dopiero w połowie 1917 roku J. Piłsudski podjął decyzje o rozszerzeniu jej działalności na teren zaboru austriackiego. Kadrę organizacji stanowili byli legioniści. Prawie w całości do POW przeszły organizacje skautowskie. Pierwszym komendantem POW był sierżant Legionów Kazimierz Lublin. Przejściowo ( w lutym 1918 roku) funkcję tę pełnił Leopold Lis–Kula. Został jednak szybko przeniesiony na Ukrainę, bowiem był zbyt znany w Rzeszowie by prowadzić pracę konspiracyjną. Wraz z nim wyjechał K. Kublin. Podstawę działalności POW stanowiło szkolenie wojskowe członków oraz gromadzenie broni i amunicji. Rzeszowska POW liczyła prawie 250 członków. Obok działalności szkoleniowej rozpracowywała miejscowy garnizon – stworzono siatkę wywiadowczą, której zadaniem było sporządzenie planów sytuacyjnych koszar i posterunków żandarmerii, informowanie o przemieszczeniach wojska, oraz przeciwdziałaniu działalności agentury austriackiej. Na wypadek powstania przygotowano plany zajęcia obiektów wojskowych. Większość uzbrojenia kupowana była od zdemoralizowanych żołnierzy z transportów jadących na Ukrainę. Możliwości POW mimo ogromnego wysiłku były jednak skromne Sytuacja aprowizacyjna miasta nadal się pogarszała. Systematycznie obniżano przydział poszczególnych artykułów, zresztą niewiele z tego wynikało – i tak były niedostępne. Na przełomie lat 1917 i 1918 uruchomiono trzy tajne kuchnie – „ludową”, „szkolną” i „obywatelską”. Sytuacja żywnościowa była tak zła, że Rada Miejska zdecydowała się w maju 1918 wystąpić z petycją do „c.k. Rządu”, w której ostrzegała, że braki „ mogą doprowadzić do bardzo groźnych następstw”. Nadal prowadzono przymusowy skup przedmiotów metalowych od ludności oraz rekwizycję dzwony kościelne. Pod koniec wojny w mieście pozostał tylko jeden dzwon – kościele popijarskim . W 1918 roku coraz bardziej widoczne stało się załamywanie się struktur państwa. Bardzo upadł autorytet wojska, administracji i żandarmerii. Rozporządzenia władz były sabotowane, a żołnierze przyjeżdżający na urlopy żołnierze nie wracali na front. Zjawisko dezercji było tak wielkie, że sprowadzono do Galicji jednostki asystencyjne, by wspomogły żandarmerię w ściganiu dezerterów. W październiku 1918 r. Rada Regencyjna proklamowała powstanie zjednoczonej, niepodległej Polski. Stało się to powodem kolejnych manifestacji patriotycznych. Zaktywizowała się Organizacja Obrony Narodowej (OON), założona jeszcze przed wojną. 28 X 1918 r. ukonstytuowała się w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna (PKL), która otwarcie aspirowała do przejęcia władzy w Galicji. Rankiem 31 października dotarły do Rzeszowa pierwsze wieści o wystąpieniu przeciwko Austrii w Krakowie. Wobec sprzecznych informacji OON wysłał tam swoich przedstawicieli. POW oczekiwała na rozkazy, które nie nadchodziły. Zarządzono, więc ścisłe pogotowie, a po południu odbyć naradę dowódców. Akcję antyaustriacką rozpoczęła młodzież. Grupki uczniów zaczęły przed południem zrywać austriackie symbole państwowe. Jednocześnie rozpoczęła się „dzika” demobilizacja w koszarach. Większość zbiegłych żołnierzy udała się na dworzec kolejowy. Wówczas grupa legionistów opanowała z pomocą kolejarzy i przypadkowo napotkanych peowiaków dworzec, aby zapobiec wywiezieniu mienia wojskowego. Zarządzono kontrolę i rewizję wyjeżdżających. W godzinach popołudniowych, już po opanowaniu dworca pojawił się w Rzeszowie por. Włodzimierz Babka. Jechał on do Krakowa po nominację, ale w zaistniałej sytuacji, zdecydował się pozostać i objąć stanowisko bez formalnej nominacji. Na popołudniowej naradzie dowódcy POW zdecydowali się ogłosić mobilizację i przejąć kilka częściowo opustoszałych budynków koszarowych. Zarząd OON nie czekając na powrót swych wysłanników z Krakowa objąć przewodnictwo nad chaotyczną do tej pory akcją. Pierwszym krokiem w tym kierunku było zwołanie zebrania Polaków – oficerów miejscowego garnizonu. Zebranie rozpoczęło się ok. godz. 2. Zdecydowano przystąpić do akcji i uznać zwierzchnictwo OON. Zaczęto też formować pierwsze oddziały WP. Nocą delegaci OON z por. Babką na czele udał się do dowództwa miejscowej stacji wojskowej. Obawiano się zwłaszcza reakcji batalionu 4 pp, „Destuchmeisterów”, który nie poszedł w rozsypkę i zachował siłę bojową. Oponowali zwłaszcza wobec żądania złożenia broni, jednak po długich negocjacjach batalion zgodził się odejść z miasta w dniu następnym, bez broni. 1 listopada Rzeszów był już wolnym miastem. Rozbrojono resztę żólnierzy, kilkakrotnie dochodziło do strzelaniny, jednak nikomu nie stała się krzywda. 2 listopada Roman Krogulski odebrał od pierwszej grupy urzędników przysiegę wierności Państwu Polskiemu. 146-letnie rządy austriackie dobiegły końca.
[edytuj] Lata międzywojenne
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, znaczenie Rzeszowa nadal rosło. W latach 1937-1939 rozpoczęło się tworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Rzeszów stał się wówczas ważnym ośrodkiem przemysłu lotniczego i zbrojeniowego. Powstały Państwowe Zakłady Lotnicze i filia fabryki Henryka Cegielskiego. Miasto liczyło wtedy ok. 40 000 mieszkańców.
[edytuj] II wojna światowa
Dynamiczny rozwój przerwała II wojna światowa, w wyniku której miasto uległo częściowemu zniszczeniu. Pierwsza publiczna egzekucja miała miejsce na zamku w 1940 roku, zginęły 43 osoby. W 1941 roku hitlerowcy utworzyli w Rzeszowie getto, które funkcjonowało do listopada 1943 roku. Większość z umieszczonych w nim Żydów (przed wojną w Rzeszowie mieszkało około 14 tys. ludności pochodzenia żydowskiego, co stanowiło ok. 30% mieszkańców miasta) wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. W Rzeszowie działały liczne organizacje konspiracyjne, min. "czyn chłopsko-robotniczy" założony przez Juliana Wieczorka 2 sierpnia 1944 roku do zniszczonego miasta wkroczyły wojska radzieckie. W czasie wojny zginęło 12 000 osób.
[edytuj] PRL
Po 1945 roku Rzeszowie ulokowano stolicę nowego województwa rzeszowskiego, które powstało z części lwowskiego, która znalazła się w granicach powojennej Polsce. W trakcie II wojny światowej zniszczeniu uległo wiele budynków miasta, min. poczta, dworzec kolejowy, prywatne domy, kamienice, które niemal natychmiast zaczęto odbudowywać. W mieście nastąpiła eksplozja demograficzna zarówno jak w czasie tworzenia COP-u, tak i po wojnie. Zaczęły powstawać nowe osiedla mieszkaniowe i budynki użyteczności publicznej, np.: Urząd Wojewódzki.
W roku 1951 do Rzeszowa przyłączono: Drabiniankę, Staroniwę, Staromieście i Pobitno oraz części: Białej, Słociny i Zwięczycy. Miasto zwiększyło swój obszar do 39 km². W 1971 roku miasto powiększyło się o kolejny fragment Słociny i przez to zwiększyło swój obszar do 40,3 km² kw. Sześć lat później miało miejsce kolejne poszerzenie granic miasta – przyłączono Zalesie, Wilkowyję oraz części: Białej, Miłocina, Przybyszówki i Słociny. Rzeszów powiększył swoją powierzchnię do 53,7 km².
[edytuj] Strajki i działalność "Solidarności"
- Porozumienia rzeszowsko-ustrzyckie
