Kasteel
Een kasteel (ook wel burcht of borg (in Groningen) genoemd) is een versterkte woning.
Kastelen raakten in de Middeleeuwen in Europa in zwang. Aanvankelijk bestond de versterking slechts uit houten palissades, later werden stenen muren gebruikt.
Een kasteel kon een versterkte hoeve zijn of een speciaal gebouwde constructie om in tijden van gevaar naar te kunnen vluchten.
Met de introductie van het buskruit en artillerie verloren kastelen hun militaire betekenis. Ze werden vaak omgebouwd tot lusthoven waarin veeleer het wooncomfort werd nagestreefd. Later werden residenties van edelen als imitatiekasteel gebouwd, alsof het ooit versterkte burchten waren geweest.
Bij sommige bouwwerken is het militaire aspect uiteindelijk geheel verdwenen. Het Escorial, het Kasteel van Versailles, het kasteel Schönbrunn en het kasteel Sans-Soucis zijn daar in Europa mooie voorbeelden van.
Inhoud |
[bewerk] Kasteeltypen
[bewerk] Ringwalburcht
Een ringwalburcht is een eenvoudige ronde wal, eventueel bekroond met een muur van palissaden, die omgeven is door een eventueel met water gevulde gracht. Een dergelijke burcht kon een versterkt huis of donjon herbergen (zoals het geval was bij de Hunneborg nabij Denekamp), of zij kon de kern vormen van een nederzetting, waarbij de belangrijkste gebouwen zich in de burcht bevonden. Deze vorm van een burcht of kasteel werd vooral in de vroege Middeleeuwen (6e eeuw tot de 10e eeuw) toegepast, maar er zijn bewijzen dat er enkele ringwalburchten nog tot in 1350 in gebruik zijn geweest. De hausse in de bouw van ringwalburgen vond plaats aan het einde van de 9e eeuw tegen vikinginvallen. Langs de kusten, aan de mondingen van de rivieren en rond belangrijke bestuurs- en handelscentra werden ringwalburgen aangelegd in opdracht van het centrale gezag door de lokale heren en kloosters. Voorbeelden: Oostburg, Oost Souburg, Domburg, Middelburg, Burgh-Haamstede, Rijnsburg, Den Burg, Zutphen, Deventer en mogelijk ook Maastricht.
[bewerk] Donjon of woontoren
Een donjon is een zware, versterkte toren. Sommige kastelen gebruikten een donjon als laatste vluchtplaats in noodgevallen, zoals bij de waterburcht van Culemborg. Bij andere kastelen was de donjon het voornaamste woongebouw (bijvoorbeeld de eerste twee incarnaties van Kasteel Valkenburg). Of het kasteel bestond enkel uit een toren, zoals de Schierstins in Veenwouden of de Dever bij Lisse. Een donjon kan zodoende in de meeste kasteel typen voorkomen. Soms als voornaamste bebouwing, maar meestal ingebouwd in een kasteelcomplex.
[bewerk] Motte
Een motte is een kunstmatig opgeworpen heuvel waarop een versterking werd gebouwd. De aarde voor de heuvel werd verkregen door het uitgraven van een gracht omheen de motte. Op de heuvel stond meestal een enkele donjon omringd door een muur of palissade. Onderaan de motte kon men een voorhof vinden, een ommuurd complex met stallen, voorraadschuren en eventueel het eigenlijke woonhuis, waarbij de donjon enkel als noodverblijf werd gebruikt. Dit type kasteel ontstond ten tijde van de Noormannen.
Nederlandse voorbeelden: Slot Gribben ('t Gebroken Slot) bij het plaatsje Grubbenvorst in Limburg, het motte-kasteel Kessel, de Leidse Burcht en het Huis Eese.
Belgisch voorbeeld: de imposante motte van Borcht te Grimbergen (bewoond geweest tussen 9e en 12e eeuw).
[bewerk] Palts
Een palts was koninklijke verblijfplaats tijdens de Middeleeuwen. In eerste instantie wordt met het begrip palts (Duits 'Pfalz') een paleis van de keizer van het Heilige roomsche rijk aangeduid, zoals bijvoorbeeld het Valkhof in Nijmegen. Huis Lofen was binnen de bisschoppelijke domburcht (het oude Romeinse castellum) een keizerlijke residentie te Utrecht. De palts van Zutphen werd rond 1050 voor de keizer gebouwd door Rijksbisschop Bernold van Utrecht maar werd al in de 12e eeuw door resp. de graven van Zutphen en de graven van Gelre als allodiale residentie geusurpeerd. Dit 54 meter lange tufstenen gebouw lag met een kapittelkerk binnen een ruime rondlopende aarden wal (ringwalburg uit de late 9e eeuw), omringd door een gracht. De omtrekken van deze verdedigingswerken zijn nog steeds duidelijk te herkennen in het stratenpatroon van Zutphen.
[bewerk] Concentrische burcht
Een kasteelcomplex verdedigd door concentrische ringen van verdedigingswerken. Kastelen van dit type hadden ook geen centrale donjon meer. De belangrijkste gebouwen werden ondergebracht in een complex in het midden van het kasteel, gegroepeerd rond een binnenhof. Dit type kasteel werd ontwikkeld naar voorbeeld van de islamitische burchten die men in het Midden-Oosten tegenkwam tijdens de kruistochten. Zo bouwde bijvoorbeeld Godfried van Bouillon op een meander van de Semois zijn burcht verder uit. In Nederland is alleen de laatste versie van Kasteel Valkenburg een zuivere concentrische burcht. Wel waren de vierkante waterburchten, gebouwd door Floris V, sterk geïnspireerd door de Engelse concentrische burchten.
[bewerk] Waterburcht
Een waterburcht of waterslot is een type kasteel waarbij een kasteelcomplex direct omgeven is door een brede gracht of gebouwd is in een meer, rivier of ander water. Het kasteel staat niet boven op een motte en het complex is niet omgeven door extra verdedigingsmuren. De buitenmuren van het complex zelf zijn de belangrijkste verdedigingswerken. De gebouwen zijn meestal gerangschikt rond een binnenhof, en eventueel worden diverse delen van het complex verbonden door een schildmuur. Hoektorens zorgen voor extra verdediging. Voorbeelden van dit soort kastelen zijn het Muiderslot in Muiden, Kasteel Radboud in Medemblik en Kasteel Brederode in Santpoort. Slot Egeskov in Denemarken wordt gezien als een van de mooiste en best bewaarde waterburchten in Europa.
[bewerk] Stadskastelen en stadspaleizen
Dit kan een adellijke woning in een stad zijn, bijvoorbeeld de Markiezenhof in Bergen op Zoom. Maar het kan ook een verdedigbaar stenen huis of toren zijn die in een middeleeuwse stad een plaatselijke ridder of anderszins belangrijk persoon huisvestte.
Voorbeelden van dit soort stadskastelen:
- in Nederland: Huis Oudaen aan de Oudegracht in Utrecht en het Maarten van Rossum Huis in Zaltbommel.
- in België: het huidige Rekenhof te Brussel was destijds de residentie van de graven Arconati-Visconti; hun buitensteedse verblijf was het kasteel van Gaasbeek.
[bewerk] Merkwaardigheden aan kastelen
- De slotgracht: Kastelen waren vaak omringd door een slotgracht, die diende om vijanden buiten de deur te houden, drink- en kookwater uit te halen, én om te defeceren. Het toilet (gemak geheten) hing buiten de kasteelmuur (zie plaatje). Ieders uitwerpselen vielen zó in de gracht, waar ook het drinkwater uit werd gehaald.
- De vergeetput
- De ijskelder
- De valbrug
- Het koetshuis
- De ridderzaal
- Het voorhof
[bewerk] Trivia
- Het Limburgs Museum heeft een aantal maquettes van verschillende soorten kastelen.
[bewerk] Zie ook
[bewerk] Externe link
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Castle op Wikimedia Commons. |
