Vulkan (Eerdwetenschoppen)
From Wikipedia
En Vulkan is en geologsch Gebüld, dat entsteiht, wenn hitt upschmüllten Steen (Magma), vun binnen de Eer upsticht un boben denn as Lava rutkummt. As dat bannig hitt is, gleiht dat hell un wat de Lava in den Weg kummt, fangt to brennen an. Kann's dorüm ok Füerbarg to seggen. En Vulkan heft dorbi faken meerere Kraters. Man dor kummt nich blots Lava rutschoten, ok Steen, Gas un so wieder. Un dat gifft ok nich blots iengelte Bargen, de hitt Tüüg utspeet. Allns tohoop, wat mit Vulkanen in Tosammenhang steiht, warrt Vulkanismus nöömt. De Wetenschop, de sik dormit befaat, is de Vulkanologie.
De Naam kummt ut de römschen Mythologie un leit sik af vun de italiensche Insel Vulcano, wat na de ollen Römers de Warksteed un de Smeed vun den Gott Vulkan, de dat Füer ünner sik harr, wesen is. Die Insel ist nämlich ok so en Füerbarg.
In Düütschland geev dat fröher ok mol Vulkanen, to'n Bispeel in de Eifel oder in de Rhön. In de Eifel ist da ungefähr 23.000 Johr her, dat dor en Vulkan aktiv wörr. Dat is bannig lang her, obers in geologsche Tieten is dat noch nich lang noog, as dat man seggen kunn, de Eifel is al utgahn. So warrt dat nöömt, wenn en Vulkan nich meer vun binnen de Eer spiest war.
[Ännern] Ünnerscheedlich Vulkanen
Vulkanen warrt to'n Enn ünnerscheden na de Förderoort in Zentralvulkan un Spleetvulkan, wobi obers de meesten to de Zentralvulkanen höört. To'n annern warrt ok nar de Form ünnerscheden in de flacheren Schildvulkanen un de Schichtvulkanen, de ok gefahrlicher sünd, as de faken ok explodeert. Do verscheden Form hett mit de Chemie vun de Lava to doon.
Indeelt warrt de Vulkanismus obers ok nar de Öört, wo se to finden sünd. Man letztlich entscheed sik doran ok de chemisch Tosamsetten und de Oort und Wies vun en Vulkan. Normalerwies sünd Vulkanen överall dor, wo sik tektonische Plattengrenzn befinnt. Wo sik de Eerdplatten utenanner bewegt, ströömt von ünnern Magma hoch un formt niege Eerdkrust. Dat passeert blos in de Ozeane ünner Water an en mittelozeanisch Rüch. Wo de Platten tosamstöt, dukt en dorvun rünner, trüch in den Eerdmantel. Man seggt dorto, de Platt warrt subduzeert. Dorbi gift dat ok Vulkanismus, de dorüm Subduktschoonsvulkanismus nöömt warrt. Dat Magma entsteiht dorbi in een Deep vun bet to 120 km. En drütte Ort Vulkane sünd de „Hotspots“. Dat is ingelsch un heet so veel as „hitten Plack“. De Hotspots sünd nich op en Plattengrenz anwiest, man künnt överall vörkommen. Vun jüm warrt glövt, dat se ut ganz deep ut de Eer spiest warrt, veliecht vun de D"-Schicht an de Karn-Mantel-Grenz.
[Ännern] Bekannte Vulkanen
Wenn en Vulkan utbreken deit is meest veel Upregen, as dat en Gefohr vör de Minschen dorstellt, de in die Nöch levt. Vulkane, vun de man al mol wat hörrt hefft, sünd to'n Bispeel:
