ირანი

ვიკიპედიიდან

ირანი ირანის ისლამური რესპუბლიკა جمهوری اسلامی ایران
ირანის დროშა	ირანის გერბი
ფართობი: 1 648 195 კმ² მოსახლეობა: 69 018 000 (2003) დედაქალაქი: თეირანი სახელმწიფო ენა: სპარსული სულიერი ლიდერი: ალი ხამენეი პრეზიდენტი: მოჰამად ხათამი დევიზი: ”დამოუკიდებლობა, თავისუფლება, ისლამური რესპუბლიკა” სახელმწიფო ჰიმნი: ”Sorud-e Melli-e Iran” ვალუტა: რიალი დროის ზონა: GMT + 3.30 ინტერნეტის დომენი: IR სატელეფონო კოდი: 98

სექციების სია 1 სახელწოდება 2 გეოგრაფია 3 სახელმწიფო 4 ადმინისტრაციული დაყოფა 5 დემოგრაფია 6 ეკონომიკა 7 ისტორია 8 მემკვიდრეობა

[რედაქტირება] სახელწოდება

• ოფიციალური: ირანის ისლამური რესპუბლიკა.
• ფარსი: Jomhuri-ye Eslami-ye Iran.
• ეტიმოლოგია: ქვეყნის სახელწოდება მომდინარეობს ძველი არიანადან - "არიელების ქვეყანა" (პროტო-ინდოევროპულ ენაზე “არია” სიტყვას ზოგადი მნიშვნელობაა “კეთილშობილი” ან “თავისუფალი”). ეს ტერმინი იხმარებოდა სასანიანთა სახელმწიფოს ძირითადი ნაწილის აღსანიშნავად. თვითონ ირანელები თავის ქვეყანას ყოველთვის ამ სახელით მოიხსენიებდნენ, ევროპელებმა კი სპარსეთი (Persia) შეარქვეს ცენტრალური ოლქის ფარსის ანუ პარსის სახელის მიხედვით. 1935 წელს ქვეყნის ხელისუფლებამ მიმართა მსოფლიოს სახელმწიფოებს, რომ იგი ოფიციალურად მოეხსენიებინათ, როგორც ირანი.
• ქვეყნის კოდი: IR.

[რედაქტირება] გეოგრაფია

ქვეყანა მდებარეობს სამხრეთ-დასავლეთ აზიაში. მოსაზღვრე ქვეყნებია: თურქეთი, აზერბაიჯანი, სომხეთი, თურქმენეთი, ავღანეთი, პაკისტანი, ქუვეითი, ერაყი.

• ფართობი: 1.648.000 კვ.კმ.
• ბუნება: მთები – ელბრუსი და ზაგროსი, უმაღლესი მწვერვალი – დამავენდი 5.604 მ; უდიდესი მდინარე - ქარუნი 830 კმ; მთავარი ტბები (კვ.კმ) – კასპიის ზღვა 371.000, ურმია 5.800, ნამაქი 1.800; უდიდესი კუნძული - ყეშმი 1.330 კვ.კმ; კლიმატი - კონტინენტური, მშრალი.
• ბუნებრივი რესურსები: ნავთობი, ბუნებრივი აირი, ქვანახშირი, ქრომი, სპილენძი, რკინის მადანი, ტყვია, მანგანუმი, თუთია, გოგირდი.

[რედაქტირება] სახელმწიფო

• სახელმწიფო სისტემა: თეოკრატიული ისლამური რესპუბლიკა.
• ეროვნული დღესასწაული: 11 თებერვალი (რევოლუციის დღე).
• სახელმწიფოს მეთაური: სულიერი ლიდერი - აიათოლა საიდ ალი ხამენეი (Ayatollah Ali Hoseini-KHAMENEI, 1989), პრეზიდენტი - ხოჯათ-ოლ-ესლამ ალი მოჰამედ ხათამი-არდაკანი (Ali Mohammad KHATAMI-Ardakani, 1997).
• საკანონმდებლო ორგანო: ერთპალატიანი პარლამენტი - მეჯლისი (270 წევრი).

[რედაქტირება] ადმინისტრაციული დაყოფა

ქვეყნის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულებია: 28 ოსთანი (ostan).

არდაბილი – ბუშეჰირი – გილანი – გულისტანი – დასავლეთი აზერბაიჯანი – ისფაჰანი – ზენჯანი – თეირანი – იაზდი – ილამი – ლურისტანი – მარკაზი – მაზანდარანი – სემნანი – სისტანი და ბელუჯისტანი – ფარსი – ქერმანი – ქერმანშაჰი – ქოხგილუე და ბოიერაჰმედი – ქურთისტანი – ყაზვინი – ყომი – ჩახარ-მახალი და ბახთიარია – ჩრდილოეთი აზერბაიჯანი – ხორასანი – ხუზესტანი – ჰამადანი – ჰორმოზგანი

[რედაქტირება] დემოგრაფია

• მოსახლეობა: 68,3 მლნ (2003), მათ შორის სპარსელები - 51%, აზერბაიჯანელები - 24%, ქურთები - 7%, გილანელები და მაზანდარანელები - 8%, არაბები - 3%, ლურები - 2%, ბელუჯები - 2%.
• ენები: ფარსი (58%), თურქული ენები (26), ქურთული (9), ლური, (2), ბელუჯური (1), არაბული (1).
• რელიგია: ისლამი.
• ქალაქები (ათ.) : თეირანი (7.894; აგლომ. 11.225), ისპაჰანი (1.378; აგლომ. 2.652), მეშჰედი (2.061), თავრიზი (1.213), შირაზი (1.176).

[რედაქტირება] ეკონომიკა

• ეროვნული პროდუქტი: მოცულობა - 109 მლრდ $ (35-ე ადგილი); 1 სულ მოსახლეზე - 1.780 $; სტრუქტურა (%) - სოფლის მეურნეობა 21, მრეწველობა 34, მომსახურება 45.
• ექსპორტი: ნავთობი, ხალიჩები, ხილი, ბამბა, საფეიქრო ნაწარმი.
• ბიუჯეტი: 29,500 მლნ $.
• ვალუტა: რიალი (IRR).

[რედაქტირება] ისტორია

მე-19 საუკუნის ბოლოდან ინგლისისა და რუსეთის ნახევარკოლონია იყო. 1921 წელს ინგლისელთა ხელშეწყობით მოხდა სამხედრო გადატრიალება და დამყარდა რეზა ფეხლევის დიქტატურა, რომელიც 1925 წელს შაჰად გამოცხადდა. მე-2 მსოფლიო ომის შემდეგ ირანი აშშ-ს პოლიტიკის გამტარებელია. იგი გახდა სენტოს სამხედრო ბლოკის წევრი. 70-იანი წლების ბოლოს გაჩაღდა ბრძოლა შაჰის რეჟიმის წინააღმდეგ. 1979 წელს იგი დამხობილ იქნა და ირანელთა რელიგიურმა ლიდერმა აიათოლა ხომეინიმ ისლამური რესპუბლიკა გამოაცხადა. 1980-1988 წლებში შატ-ელ-არაბის დინებაში სადავო ტერიტორიების გამო აწარმოებდა ომს ერაყთან. 1991 წელს ირანში შემოვიდა დაახლოებით 1 მლნ. ქურთი, რომლებიც სადამ ჰუსეინის რეჟიმს განერიდნენ. 2000 წლის არჩევნებში გამარჯვებული პრეზიდენტი მოჰამედ ხათამი ლიბერალურ რეფორმატორულ პოლიტიკას ატარებს.

[რედაქტირება] მემკვიდრეობა

• თეირანი - არქეოლოგიური მუზეუმი, ხალიჩების მუზეუმი, იმამის მეჩეთი; თანამედროვე მუზეუმი;
• ისპაჰანი - სპარსეთის ოქროს ხანის ქალაქი მეჩეთებითა და ბაღებით; ჩეჰელ სოთუნი;
• თავრიზი - ცისფერი მეჩეთი (XIII ს.), ციხე-სიმაგრე (XIV ს.);
• პერსეპოლისი - დარიუსის სასახლე; თახთე ჯამშიდი
• იაზდი - ზოროასტრთა ტაძარი,იაზდის ქარსაჭერები, სეფიანთა პერიოდის ნაქალაქარები.
• წმინდა ქალაქები - ყუმი და მეშხედი;
• ნიშაბური - ომარ ხაიამის საფლავი;
• სპარსული ეპოსი – შაჰ-ნამე (((X)) ს.).