Zamir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Zamir veya adıl, ad olmadıkları halde cümlede varlıkların yerine kullanılabilen, varlıkların yerini tutan ve adların yerine getirdiği tüm işlevleri yerine getirebilen kelime veya ek. Ben, sen, o, biz, siz, onlar; kendim, kendin, kendi, kendimiz, kendiniz, kendileri; bu, şu, o; kim, ne; biri; -ki kelimeleri ve ekleri zamirlere örnek gösterilebilir.
Zamirler "kelime halindeki zamirler" ve "ek halindeki zamirler" olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Kelime ve ek halindeki zamirler anlamlarına göre 6 gruba ayrılırlar:
Konu başlıkları |
[değiştir] Kelime halindeki zamirler
[değiştir] Şahıs (kişi) zamirleri
İnsan adlarının yerine kullanılan ben, sen, o, biz, siz, onlar ile kimi durumlarda insan adının yerine geçen kendi sözcükleridir:
- "Bunu ancak ben yaparım."
- "Yarın onlara da uğrayacağız."
- "Siz nerede oturuyorsunuz?"
- Kendi kelimesi bir insan adının veya başka bir şahıs zamirinin yerine kullanıldığında kendisi veya kendin şekline dönüşebilir:
- "Avukat olmayı kendisi istedi."
- "Bu konuda kendin karar vermelisin."
- Kendi kelimesi bir eylemi nitelerse "durum (hal) zarfı" olur:
- "Ali bahçede kendi kendine oynuyor." ("Nasıl oynuyor?" sorusuna cevap niteliğinde olan "kendi kendine" durum zarfıdır.)
- Kendi kelimesi eylemin özneye geri dönmesini sağlıyorsa "dönüşlülük zamiri" olarak adlandırılır:
- "Zorla evlendirilen genç kız kendini asmış."
- Ben ve sen şahıs zamirleri, adın yönelme (-e) durumuyla çekimlendiğinde ses değişimine uğrayarak bana ve sana olur:
- "Sana daha kaç kere söylemem gerekiyor?"
- Şahıs zamiri olan 'o', işaret sıfatı olan 'o' ile karıştırılmamalıdır. Genellikle şahıs zamiri olan 'o'dan sonra virgül (,) gelir.
- "O, bu işe ne diyecek dersin?" (şahıs zamiri)
- "O adam seni bu hale getirdi." ("hangi adam" sorusuna yanıt niteliğinde olan "o" işaret sıfatıdır)
[değiştir] İşaret zamirleri
Varlıkların yerini işaret ederek tutan zamirlerdir: "bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar". Yakındaki varlıklara işaret ederken bu ve bunlar; biraz uzaktaki varlıklara işaret ederken şu ve şunlar; en uzaktaki varlıklara işaret ederken o ve onlar kullanılır:
- "Şunu deneyeyim, bu biraz küçük geldi."
- Buna, şuna, ona, öteki, beriki, böyle, şöyle, öyle kelimeleri de işaret zamiri olarak kullanılırlar:
- "Şuna bak, kendini birşey sanıyor!"
- "Gel de böylesi ile ortaklık kur..."
- "Öteki daha yetenekliydi, keşke göndermeseydik."
- O ve onlar insanlar için kullanıldığında "şahıs zamiri" olarak adlandırılırlar:
- "Ahmet'i soruyorsan, o yarın burada olacak." (şahıs zamiri)
- "Onları en alt çekmeceye koy." (işaret zamiri)
- Bu, şu, bunlar, şunlar işaret zamirleri şahıslar için de kullanılabilirler.
- "Karşı takımı bunlarla mı yeneceğiz?"
- "Şu, daha uzun duruyor."
- İşaret zamirleri belirtili isim tamlamalarında tamlayan veya tamlanan olarak kullanılabilirler:
- "Bunun sonucuna katlanacaksın." ("bu" tamlayan)
- "Öğrencinin böylesi insanı çileden çıkarır." ("böylesi" tamlanan)
[değiştir] Soru zamirleri
Cümlede adların yerine kullanılan soru sözcüklerine soru zamiri denir. Soru zamiri ile oluşturulmuş soru cümlelerinin cevabı yine bir isim veya zamirdir.
- "Nereye gidiyorsun?" (sinemaya, okula, ona vs.)
- "Dolaptaki tatlıyı kim bitirdi?" (Nazan, deden, ben vs.)
- "Hangisini giyeceksin?" (şunu, bunu, uzun kollu olanı vs.)
- "Ödülü kime verdiler?" (sana, Orhan Pamuk'a vs.)
- Bazı soru zamirleri cümledeki eylemi etkilediklerinde "soru zarfı" olurlar:
- "Ne aval aval bakıyorsun, yesene!" (soru zarfı)
- "Yarın ne giyeceksin?" (soru zamiri)
- Bazı soru zamirleri cümledeki isimleri nitelediklerinde veya belirttiklerinde "soru sıfatı" olurlar.
- "Kardeşin ne iş yapıyor?" (soru sıfatı)
- "Bu konuda ne duydun?" (soru zamiri)
- "Hangi kalem senin ki?" (soru sıfatı)
- "Hangisi senin?" (soru zamiri)
- Soru zamirleri bir belirtili isim tamlamasında tamlayan veya tamlanan olarak kullanılabilirler:
- "Bunların hangisi sana vurdu?" ("bunlar" işaret zamiri ve tamlayan, "hangisi" soru zamiri ve tamlanandır)
- "O çocuk babanın nesi oluyor?" (tamlanan)
- "Kimlerin kalbi daha sağlıklı, belli olacak." (tamlayan)
[değiştir] Belgisiz zamirler
Cümlede varlıkları isim, sayı, miktar ve ölçü yönünden belli belirsiz karşılayan zamirlere belgisiz zamir denir: Hepsi, kimse, tümü, herkes, hepimiz, kimisi, kimileri, kimi, biri, birisi, birileri, birkaçı, bazısı, bazıları, çoğu, birçoğu, birçokları, başkası, birazı, fazlası, bir kısmı, şey vb gibi:
- "Dünkü eğlenceye kimse gelmemiş."
- "Kimi rakı sever, kimi şarap."
- "Başkası görse, seni kesin rapor ederdi."
- "Bana aklı başında birisini gönder."
- Belgisiz zamirler bir isim tamlamasında tamlayan veya tamlanan olarak kullanılabilirler:
- "Herkesin iyiliği için böyle olması gerekiyor." (tamlayan)
- "Çocuklardan birkaçı firar etmiş." (tamlanan)
- Şahıs ve işaret zamirleri ikileme oluşturacak şekilde birlikte kullanılırlarsa, "belgisiz zamir" olurlar:
- "Onun bunun lafıyla dolduruşa gelme."
- "Seni beni dinler mi o hınzır."
- "O bu ne derse desin, Rıza Bey bambaşkadır."
- "Şey" sözcüğü varlıkların adlarını veya diğer zamirleri belli belirsiz karşıladığından belgisiz zamirdir:
- "Bugün pazardan şey aldım."
[değiştir] Ek halindeki zamirler
[değiştir] İlgi zamiri
Bir belirtili isim tamlamasında tamlanan ismin yerine kullanılan -ki ekine ilgi zamiri denir ve kelimeye bitişik yazılır:
- "Diğer sınıfınki daha güzel olmuş." (diğer sınıfın süslemeleri, boyası, partisi vs)
- "Seninki bu yolculuğa dayanamaz." (senin atın, eşin vs.)
- İlgi zamiri, bağlaç olan ki ile karıştırılmamalıdır. Bağlaç olan ki ayrı yazılır ve kaldırıldığında cümlenin anlamı pek değişmez. İlgi zamiri kaldırıldığında ise cümle ya devrik hale gelir ya da apayrı ve kastedilmeyen bir anlam kazanır:
- "Her gün gel ki birşeyler öğrenesin." (bağlaçtır)
- "Ne ki bu?" (bağlaçtır)
- "Evimizinki akıyor." (evimizin çatısı, suyu vs. -ki kaldırıldığında cümle anlamsız hale gelir.)
- İlgi zamiri, isimden sıfat türeten -ki eki ile de karıştırılmamalıdır. İlgi zamiri olan -ki'den önce -im, -in gibi aidiyet bildiren ekler gelir. Sıfat türeten -ki eki ise doğrudan bir isime eklenir:
- "Yarınki yarışmaya katılıyor musun?" (-ki isimden sıfat üretir)
- "Yarınki çok zorlu olacak." (yine "yarınki yarışma" kastedilmektedir ancak tamlanan kelime olan yarışmanın görevini -ki ilgi zamiri üstlenmiştir)
[değiştir] İyelik zamiri
İsimlerin sonuna eklenerek kime ait olduklarını belirten -im, -in, -i, -imiz, -iniz, -leri gibi eklere iyelik zamirleri denir.
- "Kitabım nerede?"
- "Baban bugün dükkanımıza uğradı."'
- "Atı, sakatlandığı için yarışamayacak"
Ayrıca zamirler yapılarına göre "basit (yalın) zamirler" ve "birleşik zamirler" olmak üzere iki gruba ayrılırlar:
[değiştir] Basit (yalın) zamirler
Yapım eki almamış, kök durumunda olan zamirlerdir. Sadece çekim eki alabilirler: ben, sen, bunda, bazıları, kim, onlardan, onun, sana vb gibi.
[değiştir] Birleşik zamirler
İki sözcüğün birleşiminden veya bir arada kullanımından oluşmuş zamirlerdir: birçoğu, birkaçı, hiçbiri, herbiri, herhangi biri vb gibi.
