Yurt
Een yurt is een traditionele tentsoort die wordt gebruikt voor bewoning door rondtrekkende nomaden met schapen, geiten, kamelen en/of paarden, die leven in de koude droge steppegebieden van Centraal-Azië. Van dit woord en de legerkampen die hiervan gebouwd werden is ook het woord horde voor rondtrekkende (krijgs)volken afgeleid, zoals bijvoorbeeld de Gouden Horde.
Het woord "yurt" is afgeleid van het Russische jurta en wordt het meest gebruikt omdat de Russen in het verleden over veel Centraal-Aziatische gebieden hebben geheerst. De Russen hebben het weer geleend uit een Turkse taal. Eerder werd de yurt in het Russisch kibitka genoemd. Lokale namen zijn:
- In Afghanistan: kherga of ooee
- Kazachs: kigizui
- Kirgizisch: öy
- Mongools: ger
- Tuviens: ög
Tegenwoordig staat het woord yurt in modern Turks meer synoniem voor "thuisland" dan voor de tent.
Inhoud |
[bewerk] Constructie
Een yurt is een ronde vilten tent met min of meer verticale wanden. Een yurt heeft meestal een deur en een ronde opening in het dak.
[bewerk] Skelet
Het yurt-frame is opgebouwd uit een fijnmazig houten skelet, bestaande uit muren, dakstokken en een centrale kroon, waardoor de rook kan ontsnappen en die voor de inval van licht in de yurt zorgt. De kroon bestaat uit een losstaande ring met daarbinnen een aantal naar boven gebogen verstevigingen.
De wanden van de yurt bestaan uit schaarvormig verbonden scharnierende latten die in- en uitplooibaar zijn. Het dak bestaat uit straalsgewijs naar binnen geplaatste houten palen, die als het ware zweven boven de yurt en de verbinding vormen tussen de wanden en de kroon. Deze dakstokken zijn naar gelang de cultuur recht of gebogen. Aan de onderzijde rusten de dakstokken op de buitenwanden. De kroon wordt bij sommige typen yurts mede gedragen door één of meerdere steunen. Om het skelet worden een of meerdere touwen gespannen om het skelet tijdens de opbouw bijeen te houden.
Een yurt heeft vaak een lage (massief)houten deur.
[bewerk] Bedekking
Het houten skelet draagt de afdekking, dikke wollen viltdoek. Het vilt diende vroeger als waterdichte bedekker. Tegenwoordig wordt hierover vaak nog weer een waterdichte (canvas) laag tentdoek geplaatst. Deze doeken zijn soms beschilderd met motieven. Bij sommige yurttypen wordt hierover een katoenen hoes geplaatst. De bedekking wordt door banden en riemen tegen het skelet geklemd.
De kroon wordt afgedekt met een losse vilten doek, afhankelijk van behoefte en windrichting. Deze wordt van buitenaf met touwen bediend.
[bewerk] Kracht en transport
De constructie van de yurt maakt het mogelijk dat deze kan worden geplaatst zonder deze te bevestigen aan haringen. De kracht ontleent de yurt aan de combinatie van hout, viltdoek en riemen. Bij zware wind wordt de yurt echter verzwaard met gewichten; aan de binnenzijde aan de kroon, en aan de buitenzijde aan de touwen en riemen die het viltdoek op zijn plaats houden.
De yurt is door zijn ronde vorm goed geschikt voor Centraal-Aziatische steppes waar het hard kan waaien. De yurt is relatief licht en kan daardoor gemakkelijk worden vervoerd op paarden, kamelen, of met een terreinwagen of kleine truck.
[bewerk] Typen yurts
Er vallen drie typen yurts te onderscheiden:
- De Mongoolse ger met relatief hoge wanden, rechte dakstokken en een zware kroon met vierkante gaten die rust op twee dakstokken
- De Kazachs/Kirgizische yurt met lagere wanden, gebogen dakstokken en een lichte shangrak met ronde gaten
- De Binnen-Mongoolse ger met rechte dakstokken die op een scharnierende wijze zijn bevestigd aan de kroon ('tonoo'), die in tweeën deelbaar is
Deze typen yurts kunnen verder worden onderscheiden naar gewicht. De Mongoolse en Kazachse yurts zijn naar verhouding zwaarder dan de Kirgizische en Binnen-Mongoolse, doordat de eerste twee worden gebruikt in hoogvlaktes, terwijl de Kirgizische wordt geplaatst in berggebieden en de Binnen-Mongoolse relatief vaak moet worden verplaatst door de arme grond daar.
In westerse landen zijn door enthousiastelingen nieuwe typen yurts ontworpen, die echter niet altijd meer strict genomen kunnen worden aangeduid als 'yurt', maar meer als een 'yurtachtige' of afgeleide van een yurt. Deze yurts lijken echter niet altijd meer op de oorspronkelijke typen. Ze zijn soms gemaakt voor extreme omstandigheden en moeilijk verplaatsbaar (het kost soms dagen om ze op te zetten), al zijn er ook yurtmakers die exacte kopieën maken.
[bewerk] Sociale en maatschappelijke functies
De inrichting van yurt geeft de sociale en spirituele ordening van de daarin levende familie weer. Ieder familielid kent zijn plaats en rang binnen de yurt precies.
Binnen veel Centraal-Aziatische culturen heeft de yurt een symbolische functie. Op de vlag van Kirgizië is een gestilleerde afbeelding van de shangrak centraal weergegeven. In oude Kazachse gemeenschappen werd de kroon vaak behouden, terwijl de overige delen van de yurt vaak gerepareerd of opnieuw opgebouwd werden. De kroon werd bij het sterven van de vader overgegeven naar zijn zoon. Hieruit kon het erfgoed van de familie worden afgemeten, aan de hand van de vorming van vlekken, veroorzaakt door de generaties van rookpluimen die door de kroon waren gegaan.
[bewerk] Hedendaags gebruik van de yurt
In Mongolië, waar de yurt oorspronkelijk vandaan komt, wordt de yurt (in het Mongools: 'Ger') nog zeer veel gebruikt. Niet alleen door nomaden, maar ook grote gedeelten van de stadsbevolking van onder andere Ulaanbaatar brengen er (een deel) van het jaar in door. De yurt is namelijk in de winter vaak warmer dan sommige woningen in de stad.
[bewerk] Overig
Aanhangers van de New Age-beweging hebben een eigen model van de yurt ontwikkeld, die ze ook "yurt" noemen en die gebaseerd is op de originele yurt. Deze zijn echter sterk aangepast en lijken meestal slechts ten dele op de yurten uit Centraal-Azië.
In Duitsland is ook een aangepast model ontwikkeld voor de scouting- en andere jeugdbewegingen aldaar.
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Yurt op Wikimedia Commons. |
[bewerk] Zie ook
- Tent
- yurts in nederland
- Yaranga (tent van de Tsjoektsjen)
- Tsjoem (tent van de Nenetsen)
- Vlag van Kirgizië
- Tubeteika
