Telomeer
Een telomeer bestaat uit enkelstrengs DNA en zit aan het uiteinde van een chromosoom. Telomeer betekent in het Grieks eindstuk. Een telomeer komt niet voor bij prokaryoten met een ringvormig chromosoom. Oude cellen hebben chromosomen met een korter telomeer dan jonge cellen. Een uitzondering hierop werd echter in 2003 ontdekt bij het Vaal stormvogeltje, waarbij de telomeren bij het ouder worden van de vogel juist in lengte toenemen.
Een telomeer is te vergelijken met het plastic uiteinde van een veter. Bij iedere deling rafelt het uiteinde een stukje uit en uiteindelijk kan de cel niet meer delen en sterft. Menselijke cellen bereiken dit stadium na zo'n vijftig, zestig delingen. Als de telomeerlengte behouden blijft, kan de cel zich blijven delen zonder dood te gaan. Onder de microscoop is een telomeer zichtbaar als een oplichtend puntje.
Inhoud |
[bewerk] T-loop
Een telomeer bestaat uit repeterende stukjes DNA dat de belangrijke genen beschermt tegen het korter worden van de chromosomen. Ook is het telomeer belangrijk voor de stabiliteit van het chromosoom. Bij de mens bestaat het repeterende stukje DNA uit de sequentie TTAGGG en is het telomeer tussen de 3 en 20 kilobasen lang. Tussen het telomeer en de rest van het chromosoom zit nog een stukje dat 100 tot 300 kilobasen lang is. Hierdoor kan het telomeer een soort lasso, T-loop, vormen. De sequentie verschilt per organisme, maar bevat gewoonlijk veel GT (Guanine en Thymine) nucleotiden.
[bewerk] Telomerase
Tijdens de celdeling wordt het DNA via replicatie verdubbeld. Het enzym DNA-polymerase kan echter het eind van het chromosoom niet repliceren, omdat het voortijdig van het DNA afvalt. Hierdoor worden bij elke celdeling de chromosomen korter. Het enzym telomerase dat een reverse-transcriptase is, kan een telomeer weer langer maken en komt voor in de kiembaancellen die de geslachtscellen aanmaken, stamcellen, kankercellen en protozoa. Telomerase bestaat uit een enzymatisch deel en een RNA deel, de complementaire sequentie.
[bewerk] Verantwoordelijk gen
Het gen dat verantwoordelijk is voor de vorming van telomerase is in 1998 door Geron Corporation in Californië gekloond en ingebracht in cellen. Deze cellen hebben zich twee jaar lang gedeeld zonder enige vorm van veroudering. Ze lijken onsterfelijk te zijn geworden.
[bewerk] DNA-herstelmechanisme
Elke cel beschikt over een DNA-herstelmechanisme dat beschadigd DNA repareert. Als het DNA te veel beschadigd is en niet meer hersteld kan worden, stopt de cel met delen of gaat dood. Als het telomeer 4 kilobasen kort is geworden kan het geen lus meer maken en ziet het DNA-herstelmechanisme het eind van het chromosoom als een gebroken chromosoom waardoor de cel stopt met delen of dood gaat.
| Groep | Organisme | Telomeer repeterend stukje DNA (repeat) (5' → 3' richting eind) |
|---|---|---|
| Gewervelden | Mens, muis, Xenopus | TTAGGG |
| Draadvormende schimmels | Neurospora crassa | TTAGGG |
| Slijmzwammen | Physarum, Didymium Dictyostelium |
TTAGGG AG(1-8) |
| Kinetoplastiden protozoa | Trypanosoma, Crithidia | TTAGGG |
| Ciliophora (protozoa) | Tetrahymena, Glaucoma Paramecium Oxytricha, Stylonychia, Euplotes |
TTGGGG TTGGG(T/G) TTTTGGGG |
| Apicomplexan (protozoa) | Plasmodium | TTAGGG(T/C) |
| Hogere planten | Arabidopsis thaliana | TTTAGGG |
| Groene algen | Chlamydomonas | TTTTAGGG |
| Insecten | Bombyx mori | TTAGG |
| Rondwormen | Ascaris lumbricoides | TTAGGC |
| Celdelende gisten | Schizosaccharomyces pombe | TTAC(A)(C)G(1-8) |
| Knopvormende gisten | Saccharomyces cerevisiae Candida glabrata |
TGTGGGTGTGGTG (van RNA 'mal' (template))
of G(2-3)(TG)(1-6)T (consensus) |
