Saxofoon

Altsaxofoon

Een saxofoon is een koperen blaasinstrument met een conische vaak S-vormige buis en voorzien van kleppen. De saxofoon wordt niet tot de koperblazers gerekend maar zoals alle riet-blaasinstrumenten tot de houtblazers vanwege het riet dat het geluid produceert. Saxofoons hebben een conische boring (naar het uiteinde breder wordend).

[bewerk] Familie

De saxofoonfamilie bestaat uit (onder andere) de volgende leden:

Soprillo in Bes (Si-b), recht
Sopraninosaxofoon in Es (Mi-b), meestal recht
Sopraansaxofoon in Bes (Si-b), meestal recht
Altsaxofoon in Es (Mi-b) en C (Do, Ut, "C-melody"), S-vormig
Tenorsaxofoon in Bes (Si-b), S-vormig
Baritonsaxofoon in Es (Mi-b), S-vormig, met extra rondingen
Bassaxofoon in Bes (Si-b), S-vormig, met extra rondingen
Contrabassaxofoon in Es (Mi-b), S-vormig, met extra rondingen
Subcontrabassaxofoon in Bes (Si-b), S-vormig, met extra rondingen

[bewerk] Ontwikkeling

De saxofoon werd in 1840 ontwikkeld door de Belgische instrumentmaker Adolphe Sax (1814-1894), naar wie het instrument ook is vernoemd, en die er op 28 juni 1846 in Frankrijk patent op verwierf.

Adolphe Sax heeft verbeteringen aan de meeste koperinstrumenten gemaakt, alsmede aan verscheidene houtblaasinstrumenten: de basklarinet zoals we die vandaag de dag kennen is een ontwerp van Adolphe Sax bijvoorbeeld. Sax wilde een instrument maken dat de souplesse van de strijkers had maar ook de dynamische mogelijkheden van het koper (luid) en de klankmogelijkheden van het hout. Sax wilde een instrument dat alle goede eigenschappen van de klassieke orkestinstrumenten in zich zou herbergen. De eerste saxofoon was een bassaxofoon, de rest van de familie volgde later. Omdat een bas makkelijker te bouwen is als we het hebben over verhoudingen en controle van de buis/stemming e.d. maakte hij die eerst. In de loop van de jaren die er op volgden bouwde hij de rest van de familie (composities met saxofoons erin volgden al snel).

Een bekende misvatting over de uitvinding van de saxofoon is dat Sax een praktische oplossing wilde vinden voor de baspartij in militaire orkesten. Dit klopt echter niet. Sax was een kunstenaar met een duidelijk klankbeeld in zijn hoofd, toepassingen volgden later.

[bewerk] Bereik

De huidige saxofoons hebben meestal kleppen voor een bereik van twee-tweederde octaaf, van laag Bes tot en met hoog fis. Op negentiende eeuwse saxofoons was B de laagste toon en e de hoogste, de omvang was dus een kleine terts geringer. Al vrij snel is het bereik vergroot, waarbij de hoge fis de laatste toevoeging was. Op de nog steeds zo gewilde Selmer Mark VI modellen uit de vijftiger en zestiger jaren zat geen hoge fis, en ook op goedkopere hedendaagse modellen ontbreekt deze klep.

Een afwijkende omvang hebben veel baritonsaxofoons, die namelijk tot laag A gaan. Bij de hoge saxofoons zitten de verschillen tussen de modellen in de hoogte. Sopranino's kunnen als hoogste klep de hoge e hebben, maar ook de f of de fis. Bij sopranen zijn f of fis gebruikelijk als hoogste klep, maar een enkel topmodel heeft bovendien een hoge g.

De saxofoon blaast zoals de meeste instrumenten (uitgezonderd de klarinet) over in het octaaf, dat wil zeggen dat bij dezelfde vingerzetting twee tonen geproduceerd kunnen worden die een octaaf in toonhoogte verschillen. Om het overblazen te vergemakkelijken zit bij de duim de zogeheten octaaftoets. Oorspronkelijk waren er zelfs twee, maar alle huidige instrumenten hebben een mechanisme waar de duimtoets twee verschillende overblaasklepjes bedient. Tot en met de g (en de gis) bedient de duim het lage octaafklepje, vanaf de a (en daarmee ook de as) wordt automatisch het hogere klepje geopend en het andere gesloten.

Maar dat is niet alles, er is ook nog het altissimoregister. Met allerlei speciale grepen kunnen tonen voortgebracht worden die hoger zijn dan wat de hoogste klep toelaat. Het vereist veel oefening, maar sommigen kunnen langs deze weg het bereik tot vier octaven vergroten. Het vereist ook uitzoekwerk: grepentabellen voor het altissimoregister bevatten vele mogelijkheden voor een en dezelfde toon en het hangt van het type saxofoon, het gebruikte mondstuk en de bouw van de mond van de speler af welke van die mogelijkheden goed aanspreekt – en zuiver is.

Bij de altissimotonen wordt niet in het octaaf overgeblazen, maar in hogere boventonen, zoals de duodecime (octaaf plus een kwint; net zoals de klarinet), het dubbele octaaf en zo verder. De laagste noten van deze manier van overblazen beheerst vrijwel iedereen, de zogeheten quick-f, quick-fis en quick-g (deze laatste alleen als een klep voor de hoge fis aanwezig is). De volgende noten zijn meteen een stuk moeilijker en sommigen krijgen ze er nooit goed uit. Gelukkig worden ze in geschreven muziek voor saxofoon niet gebruikt, behalve in moderne composities vanaf pakweg 1970. In de jazz was begin jaren zestig Eric Dolphy al virtuoos in het altissimoregister en in de free-jazz werd en wordt uiteraard alles gebruikt wat voor de expressie dienstig kan zijn.

[bewerk] Gebruik

De componist Hector Berlioz was onmiddellijk door het instrument gecharmeerd. Hij schreef er lovend over en tijdens een concert van hem was de saxofoon voor het eerst in het openbaar te horen.

Toch vond de saxofoon geen ingang in het traditionele symfonieorkest. Wel werd het instrument al snel gebruikt in het militaire harmonieorkest.

Ook nu wordt de saxofoon veel in blaasorkesten gebruikt, zoals de harmonie, de fanfare en de big band. Als solo-instrument kun je de saxofoon overal tegenkomen: in jazz-, klezmer- en popmuziek en de klassieke muziek.

De saxofoon werd uitgevonden als klassiek instrument en kent zijn eigen ontwikkeling binnen de klassieke muziek. Alhoewel de saxofoon als regulier orkestinstrument nooit doordrong tot het traditionele symfonieorkest (mede te wijten aan het communicatieve onvermogen van Adolphe Sax) heeft het als solo-instrument en in de kamermuziek een belangrijke rol gespeeld. Vooral in de 20e eeuw heeft deze ontwikkeling een hoge vlucht genomen. Belangrijk initiatrice van nieuw saxofoonreportoire was de Amerikaanse mecenas met ademhalingsmoeilijkheden, Elisa Hall. Zij stimuleerde André Caplet, Claude Debussy, Vincent d'Indy, Florent Schmitt en vele anderen om werken voor haar te schrijven. Aan haar slechte gezondheid danken we dus de mooiste saxofoonnoten.

In de kamermuziek heeft vooral het saxofoonkwartet furore gemaakt. Na een wat aarzelend 19e-eeuws begin middels componisten als Singelée en Florio werd het genre door opzwepende geniën als Marcel Mule en Sigurd Rascher opgestuwd in de vaart der volkeren: meesterwerken van Aleksandr Glazoenov, Rivier, Bozza en Iannis Xenakis zouden de muziekgeschiedenis voor altijd veranderen.