Onze-Lieve-Vrouwebasiliek (Tongeren)

De Onze-Lieve-Vrouwebasiliek is de grootste kerk van Tongeren, een stad in het uiterste zuiden van de provincie Limburg (België). Het is, na Sint-Truiden, de grootste stad van Haspengouw. De kerk kent een zeer lange en verrassende geschiedenis.

Toren van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek van Tongeren

[bewerk] Statuut van de kerk

Niet iedere kerk heeft eenzelfde statuut. Zo is een kathedraal een kerk waarin een bisschopszetel is gevestigd. Een basiliek is een kerk die een verheven status krijgt van de paus. Doorheen de geschiedenis heeft de basiliek verschillende statuten gekend.

De Onze-Lieve-Vrouwekerk was lange tijd een zogenaamde kapittelkerk, aangezien ze bestuurd werd door een kapittel, een kerkelijke instelling onder leiding van een deken. Wanneer precies een kapittel aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk verbonden werd, is niet duidelijk. Sommige bronnen beweren dat dit gebeurde in 804 bij de wijding van de kerk door Karel de Grote en paus Leo III. Maar de oorkonde die dit bevestigt, is een vervalsing. Dus hierover bestaat nog grote twijfel. Met zekerheid kunnen we zeggen dat het oprichten van het kapittel vóór 967 gebeurde, omdat we over een geschreven bron van dat jaar beschikken waarin het kapittel vermeld wordt. Bovendien heeft men sterke argumenten die duidelijk maken dat het kapittel gevlucht is in 881 bij de inval van de Vikingen in de regio. Dus men kan zeker die datum naar voren schuiven als oprichtingsdatum van het kapittel. In 1797 werd het kapittel afgeschaft door het Franse bestuur dat een volledige hervorming van de kerkelijke instellingen doorvoerde. Tussen die twee jaartallen was de kerk dus met zekerheid een kapittelkerk.

De kerk heeft ook een tijdje een bisschopszetel gehad. De eerste bisschop zou Sint-Maternus geweest moeten zijn, maar daarvan zijn geen overtuigende bewijzen teruggevonden. Er kan bovendien achter al de namen die als bisschop in Tongeren zetelden een vraagteken geplaatst worden. De bronnen zijn niet eenduidig en zeker niet betrouwbaar. De bisschopszetel verhuist echter - met een hoge waarschijnlijkheid in de vroege vijfde eeuw - naar Maastricht. Ook hier is er onzekerheid over de namen tot in de zesde eeuw. Vanaf dan worden de bronnen betrouwbaarder. Omstreeks 750 verhuist de zetel dan naar Luik. De titel en benaming "bisschop van Tongeren" blijft echter nog in gebruik tot ver in de tiende eeuw, hoewel de bisschoppen daar feitelijk niet (meer) zetelden. Wel hadden de bisschoppen nog een ambtswoning in Tongeren. Bovendien kan men vermoeden dat de aanwezigheid van een kapittel in Tongeren bewijst dat de bisschop, minstens zo nu en dan, wel degelijk in de stad verbleef.

De kerk verwierf ten slotte de status van basiliek. Dit is een erkenning die door de paus wordt toegekend op basis van een speciale verdienste. In Tongeren speelde zeker mee dat de kerk een populair bedevaartsoord was. De Onze-Lieve-Vrouwekerk werd een basiliek op 20 februari 1931 door een erkenning van paus Pius XI.

[bewerk] Geschiedenis van de kerk

Er zijn bronnen die beweren dat de kerk groeide uit een kapel die door Sint-Maternus werd opgericht in de vroege vierde eeuw. De archeologische opgravingen van de laatste jaren spreken dit vermoeden tegen. De oudste restanten die men op die plaats terugvond, waren afkomstig van Romeinse paalwoningen uit de eerste en tweede eeuw. Het eerste stenen gebouw op de site is met zekerheid een Romeins badhuis uit de derde eeuw. De eerste kerk die op de plaats werd teruggevonden was gebouwd in het midden van de zesde eeuw. Dit was een zeer eenvoudig, éénbeukig gebouw met een halfrond absis aan de oostzijde van het gebouw.

De volgende kerk die men terugvond was negende-eeuws. Dit was vermoedelijk de eerste kapittelkerk. Rond deze kerk werd een muur gebouwd ter bescherming tegen eventuele invallen. Rond 1100 wordt dan een nieuwe kerk in Romaanse stijl gebouwd. Tegelijk bouwt men ook een nieuwe muur, omdat de conflicten in de regio een hoogtepunt bereikten. De Prinsbisschop van Luik vocht met de Graaf van Loon en de Hertog van Brabant zware gevechten uit. Tongeren lag in het midden van de frontlijn van dit conflict.

Met de bouw van de huidige, Gotische kerk startte men in 1240 nadat de Romaanse kerk afbrandde als gevolg van de voormelde conflicten. De bouw van de kerk zelf duurde tot 1536. De toren begon men pas te bouwen in 1442. Ze werd voltooid in 1541, hoewel de spits pas in 1544 werd afgewerkt.

De toren en de kerk hebben echter tal van rampen meegemaakt. In 1598 brandde de toren voor het eerst uit. Maar vooral de Grote Brand van Tongeren in 1677 had catastrofale gevolgen. Meermaals zijn de kerk en de toren - inzonderheid de spits - opnieuw ontworpen of geconstrueerd, hetzij omdat er niet voldoende geld was om het ontwerp te verwezenlijken, hetzij omdat de constructie nog maar eens door een storm of brand werd vernield. Uiteindelijk is er geen échte spits op de toren gekomen, omdat er gewoonweg geen geld meer was om de zoveelste herstelling te betalen. Vandaar ook het zware, bombastische uiterlijk van de basiliek. De toren meet vandaag 64 meter.