Klok (bel)
 |
|
Een klok is een metalen bel, doorgaans in een toren hangend. De klok diende om de omwonende bevolking ergens op te attenderen of te waarschuwen, bijvoorbeeld een evenement of een alarm. Veel kerktorens bevatten een klok. Deze wordt gebruikt om de mensen op te roepen voor een kerkdienst. Ook wordt de klok gebruikt om de tijd aan te geven. Klokken hangen ook wel in een klokkenstoel.
Klokken zijn kostbare symbolen, en vele klokken zijn eeuwenoud. Vroeger werden ze gegoten door mensen die ook kanonnen goten en vijzels maakten. Het metaal is zeer duur, tijdens de Tweede Wereldoorlog vond in Nederland en België een grootse klokkenroof plaats; honderden klokken werden door de Duitsers opgeëist en omgesmolten, echter zijn ook enige historische klokken van voor de 18e eeuw gered. De oudste klokken van Nederland dateren uit de 12e eeuw. Sommige klokken zijn echte stadssymbolen zoals Klokke Roelandt in Gent of de Triomfklok in Brugge; zij worden alleen geluid bij koninklijke of kerkelijke hoogfeesten.
Inhoud |
[bewerk] Materiaal
Klokken worden meestal gegoten uit een bronslegering van 76-80 % koper en 24-20 % tin. Dit is een kostbaar materiaal; klokken zijn daarom duur.
Het gieten van klokken is een ambacht: voor elke klok moet een vorm worden gemaakt, en het gieten vereist veel geduld en vakmanschap. Schiller heeft een gedicht geschreven (das Lied von der Glocke) waarin de vorming van een mens wordt vergeleken met het gieten van een klok. Klokkengieters voorzien hun werk vaak van een randschrift waarin met enige trots wordt vermeld wie de maker is.
Doordat het materiaal van klokken bruikbaar is voor de oorlogsindustrie hebben gedurende vele eeuwen tijdens verschillende bezettingen kerken hun klokken zien verdwijnen. De Nederlandse Klokken- en Orgelraad stelde in 1937 een lijst op van kerkklokken die in tijd van oorlog 'geofferd' zouden worden. Rond 1940 waren ongeveer 9000 torenklokken ingedeeld met een totaal gewicht van ongeveer 3.500.000 kg. De Inspectie Kunstbescherming voorzag de klokken met een stempel A, B, C, M of P. M stond hierbij voor een monumentale klok. Slechts 25 procent kon blijven hangen; de rest zou in geval van oorlog worden afgevoerd. De Duitse bezetter maakte dankbaar gebruik van de lijst. In 1945 waren er 4660 klokken afgevoerd en omgesmolten. Dit was een totaal gewicht van 1.918.000 kg, 55,6 procent van de geregistreerde klokken.
[bewerk] Soorten Klokken
[bewerk] Europa
In Europa zijn verschillende manieren en technieken om een klok te luiden; naargelang de techniek verschilt ook het type klok. Bij nationale rouw mogen klokken alleen gedempt luiden, er wordt dan leer rond de klepel gebonden zodat de klank droeviger is, dit gebeurt onder andere bij de uitvaart van leden van het Koninklijk Huis. Voorts bestaan ook verschillende gelegenheden om klokken te luiden; In België worden bij de dood van de Koning alle doodsklokken in het verplicht geluid als eerbetoon aan de vorst.
In Nederland werd er tijdens de begrafenis van prins Claus, door Kardinaal Simonis, Aartsbisschop van Utrecht, een oproep gedaan aan alle kerken om de zwaarste klok om 12 uur een kwartier te luiden. Ook werd er op de sterfdag en op de dag van de begrafenis van paus Johannes Paulus II na de bekendmaking, de zwaarste klok geluid in de Rooms-Katholieke kerken.
[bewerk] De luidklok
Dit type klok klinkt door de hele klok om een as te laten draaien. Dit wordt tegenwoordig vaak met een motor gedaan maar kan ook met een touw, ofwel met de hand worden gedaan. Hiervoor bestaan vier verschillende mogelijkheden:
[bewerk] Vliegende klepel
De klok hangt aan een rechte as die boven de klok zit. Het gehele gewicht hangt aan de as. Veelal wordt deze techniek bij kleine klokken gebruikt, omdat bij deze manier van luiden de krachten op de toren enorm groot kunnen worden. In de protestantse Dom te Utrecht bevinden zich wel klokken van ruim 8 ton met een vliegende klepel. De klok draait tot de hoogte van de as en de klepel vliegt met volle macht tegen de slagrand aan de bovenkant. Deze manier van luiden wordt in België het vaakst toegepast.
[bewerk] Vallende klepel
De klok is ingewerkt in de as, de zogenaamde krukas; het gewicht wordt hierdoor verdeeld en de klok zorgt dus gedeeltelijk voor haar eigen tegengewicht. Hierdoor is haar tempo minder snel dan bijvoorbeeld bij de rechte-astechniek; de klok draait veel minder en de klepel valt tegen de slagrand aan de onderkant. Deze techniek wordt in Nederland het meest toegepast.
[bewerk] De Spaanse wijze
In Spanje worden de klokken in een speciale toren gehangen aan de zijden ervan; ze hangen dus buiten. De klokken zijn allemaal van het vliegende type; maar zijn doordraaiend. De klok draait dus altijd door in één richting, ze gaat over de kop (soort looping). De klank is hier veel krachtiger, door het maximale benutten van de g-kracht en de plaatsing van de klokken.
Ze gaan over één richting maar als het touw op is aan de rechterkant van de klokkenjuk, wordt het linkertouw (dat inmiddels alweer is opgerold) getrokken en draait de klok andersom, eveneens weer vele rondes. Als het linkertouw weer op is, is het rechtertouw ook inmiddels weer opgerold, en zo gaat het verder. Deze manier van luiden wordt enkel met de hand gedaan door twee kosters.
[bewerk] Change-Ringing, Wisselluiden
In Engelstalige landen wordt soms een hele reeks klokken gebruikt, zodat een kleine beiaard ontstaat. De klokkenreeks varieert van 4 klokken tot soms wel 16 klokken.
De klokken draaien iets meer dan 360 graden rond. In de ruststand bevindt de klok zich iets voorbij het bovenste punt, dus met de mond van de klok omhoog. Door zachtjes aan het touw te trekken, komt de klok in beweging. De klok zwaait naar beneden, de klepel slaat tegen de klok, en de klok komt aan de andere kant weer omhoog, waar ze, iets voorbij het bovenste punt, weer tot rust komt. Maar natuurlijk trekt de klokkenluider opnieuw, zodat de klok weer terugzwaait.
Door elke klok handmatig op een ander moment te laten luiden (gecontroleerde vallende klepels) kunnen bepaalde patronen ontstaan. Deze techniek is zeer populair, maar is slechts mogelijk met betrekkelijk kleine klokken. Deze manier van luiden wordt altijd met touwen gedaan.
De personen die deze techniek toepassen moeten elkaar goed in de gaten houden. Meestal begint de hoogste klok (nummer 1 of 'treble'), terwijl de luider zijn collega's waarschuwt: "Treble going - she's gone!" Even nadat 1 aan zijn touw trekt, trekt 2, en daarna 3. Tegen de tijd dat klok 1 klinkt, is luider 4 al aan de beurt om te trekken. Nu klinkt er een dalende toonladder, bijvoorbeeld BAGFEDC. Dit patroon wordt echter niet precies zo herhaald. 1 zal, als zijn klok omhoog komt, de klok iets tegenhouden, zodat de klok in de volgende reeks wat later komt. Bovendien zal 2 de klok wat eerder terugtrekken. Het resultaat is ABGFEDC, AGBFEDC enzovoort. Volgens de regels van het change-ringing moet iedere combinatie van tonen een keer voorkomen. Met zeven klokken zijn er 5000 combinaties, zodat het hele spel meer dan een uur kan duren.
In Nederland is er een soortgelijke situatie van wisselluiden gebruikt bij de stadskerk van Geldrop, de Sinte Brigidakerk. Alleen worden de klokken niet op de Engelse manier geluid maar worden de hamers van het beiaard van de kerk verbonden aan een touw, waardoor men slechts een kort rukje moet geven om de klok te laten klinken. De klokken klinken dan direct op het moment dat men aan het touw trekt, wat veel overzichtelijker is. Deze werkwijze is met een echte beiaard ook mogelijk.
[bewerk] De Slagklok
Een klok kan ook stilhangen en door middel van een hamer worden geluid, deze techniek is eerder van toepassing op uurklokken, zoals bijvoorbeeld de Big Ben in Londen, en bij beiaardklokken.
Het is niet ongewoon dat een klok tegelijk dient doet als luidklok (zwaaiende klok met klepel in het midden) en als beiaardklok (stilhangende klok met klepel opzij). De beiaardklepel zit dan aan de buitenkant, zodat hij niet in de weg zit als de klok in beweging komt.
[bewerk] Oost-Europa
In Oost-Europa, dat wil zeggen in de Oosters-Orthodoxe Kerken hangt de klok vast, maar is aan de klepel een touw bevestigd zodat de klepel tegen de wand van de klok kan worden getrokken (zoals bij een carillon.) Het is gebruikelijk met ritmische patronen zo te "luiden."
[bewerk] Azië
In Azië worden klokken vaak geluid door er met een houten balk tegen te slaan. Deze balk is gewoonlijk aan twee punten door middel van touwen horizontaal opgehangen. Alhoewel deze techniek alleen bij de boeddhistische tempels wordt gebruikt. Bij een paar kerken wordt deze techniek gebruikt, alhoewel de kerken in Azië vaker gebruikmaken van de vliegende klepel, het is niet zelden dat parochiekerken in de kleinste dorpen soms wel 4 klokken hebben in een meestal vrijstaande toren.
In Asten staat momenteel de grootste luidklok ter wereld van 36.000 kilo met een diameter van vier meter. Het gevaarte is gemaakt in opdracht van een Japanse ondernemer die de recordklok wil laten luiden in een van zijn bungalowparken. De klepel van de klok weegt 1500 kilo. Er zijn vier mensen nodig om de klepel in beweging te krijgen.
[bewerk] Zwaarste klokken in Nederland
Zie: Lijst van zwaarste klokken in Nederland
[bewerk] Beroemde klokken
Sommige klokken zijn wereldberoemd:
- De Liberty Bell, in Philadelphia, Pennsylvania (Verenigde Staten);
- De Tsarenklok in het Kremlin, de grootste klok ooit gegoten, 6,14 m hoog en 210 ton zwaar. De klok werd gegoten in 4 verschillende ovens maar de eerste poging mislukte , 3 van de 4 ovens ontploften. Kort na de 2de poging in 1737 zijn tijdens een brand scheuren ontstaan in de voorlopige stelling, de stelling brak en klok plofte naar beneden waardoor een stuk van 12 ton afbrak;
- Big Ben (Londen, Verenigd Koninkrijk), 13 828 kg. In 1858 gegoten door Mears & Stainbank;
- World Peace Bell in Newport, Kentucky, de grootste hangende klok ter wereld (33.385 kg);
- St. Petersklok in de Dom van Keulen, de grootste hangende klok in Europa (24.000 kg);
- Maria Gloriosa in de Dom van Erfurt, in 1497 door Geert van Wou uit Kampen gegoten. Deze "moeder aller klokken" weegt 11.370 kg en heeft een diameter van 2,58 m;
- Pummerin in de Stephansdom in Wenen. Gegoten in 1711, vernietigd in 1945, opnieuw gegoten in 1951. 21.380 kg zwaar, inclusief de klepel van 813 kg. Diameter 3,14 m.
- Klokke Roeland in Gent, in 1660 gegoten door Pieter en François Hemony als opvolger van een oudere klok. De klok barstte in 1914 en werd op een sokkel geplaatst, maar zij is in 2003 gerestaureerd en doet weer dienst in het carillon van het belfort.
- Het gelui van de Domtoren in Utrecht bestaat uit maar liefst dertien klokken, waarvan de grootste zes van de beroemde klokkengieter Geert van Wou stammen.
[bewerk] Boeddhistische bel
De boeddhistische bel (ghanta) is een symbool van de leegte, vergankelijkheid, het vrouwelijk beginsel en wijsheid. De bel is steeds vergezeld van een dorje of donderkeil, het symbool van het mannelijk beginsel, het onverwoestbare en heilzame. Bel en dorje worden tijdens de mudra's of rituele handgebaren gebruikt. De bel is een hulpmiddel bij meditatie en heeft een sacrale functie tijdens gebedsdiensten, rituelen of rituele handelingen. Ze geeft aan dat de kracht van goden of demonen indaalde binnen de gemeenschap. De bel aandraaien met een hardhouten stok veroorzaakt een doorzingende toon.
[bewerk] Gezegde
- Het gezegde "iets aan de grote klok hangen" betekent dat men bepaalde informatie, die in feite niet voor iedereen bestemd was, toch ruime verspreiding geeft.
