Ketter
Ketter in zijn specifieke betekenis is een aanduiding voor een aanhanger van een ketterij, een leerstelling, die in tegenspraak is met een als orthodox geldende leerstelling van een kerk. Ketter kan ook in algemene zin gebruikt worden. Het heeft dan een pejoratieve betekenis, om iemands afwijkende opvattingen op een negatieve wijze weer te geven, in oude tijden betekende het zuiveraar, iemand die een ander mening heeft.
De uitdrukking stamt uit de Middeleeuwen, uit de periode dat de Rooms-Katholieke Kerk en de koningen van Frankrijk in conflict waren met de Katharen (1. van het Grieks Καθαρος = rein, of 2. van het gelatiniseerde Katzer). De term werd door de destijds in het Westen algemene Rooms-Katholieke Kerk gebruikt voor personen die ideeën uitdroegen die afweken van de orthodoxe theologie (zie: ketterij).
Inhoud |
[bewerk] Ketter en kerk
Een ketter houdt vast aan een onorthodox verklaarde leerstelling en beschouwt deze desondanks als in overeenstemming met de orthodoxie (het geheel van leerstellingen van een kerk). Daarom is een ketter niet hetzelfde als een afvallige (apostaat). Een afvallige verwerpt immers de gehele orthodoxie an sich.
[bewerk] Vervolging
Ketters en hun opvattingen werden vervolgd. Deze vervolging kwam en ging met golven en was in sommige perioden uitzonderlijk wreed. Daarbij speelden zowel de kerkelijke als wereldlijke overheid een rol. Aanvankelijk stond op ketterij vooral verbeurdverklaring van bezit en gevangenschap. In het begin van de 13e eeuw werd door keizer Frederik II vastgelegd dat op "ketterij" de doodstraf stond. Paus Gregorius IX stelde het beding dat in zulk geval alleen de kerk bevoegd zou zijn tot de vaststelling of een ketterij daadwerkelijk voorlag. In die tijd ontstond ook de Inquisitie, het apparaat voor de bekering van ketters, dat bekend is geworden door grootschalige vervolgingen van met name de Katharen. In de Middeleeuwen stond op ketterij de doodstraf, die werd voltrokken door het zwaard (onthoofding) en/of de brandstapel (verbranding).
[bewerk] Maatschappelijke betekenis
[bewerk] Hoogmoed en sociale strijd
Vanaf de vroeg-christelijke tijd was een ketter volgens gelovigen de drager van de meest verschrikkelijke vorm van geestelijke hoogmoed. De subversiviteit van het ketter-zijn bestond uit het zelfbewustzijn dat mensen blijkbaar bracht tot de overtuiging dat zij hun eigen weg konden gaan tegen het kerkelijk leergezag en dus tegen God in. Zo schreef Augustinus, de heiligverklaarde Kerkvader: "Superbia mater omminium hereticorum" (Hoogmoed is de moeder van alle ketters).
Ketterijen ontstonden onder allerlei lagen in de bevolking. Sommige (vooral latere) ketterijen gedijden het best onder de gegoede burgerij, andere (zoals de catharen) vooral onder de minstbedeelden. Als pogingen om zich te onttrekken aan de aloude sociale ordening en de daarbij horende verdeling van aardse goederen zouden sommige ketterijen (met grote voorzichtigheid) gezien kunnen worden als voorlopers van de latere sociale bewegingen.
[bewerk] Hedendaagse visie
Sommige vrijzinnige groepen gelovigen in de moderne tijd zien de ketter als iemand die aangestoken is door dat oude apostolische enthousiasme van de eerste christenen, dat in de structuren van de georganiseerde Kerk voorgoed verloren leek. Door zich te verzetten tegen de veilige structuren, door zich erbuiten te wagen, wordt de ketter een "verworpene der aarde", een martelaar. De ketters waren dan ook inderdaad zeer overtuigd, en bereid te sterven voor hun idealen.
Een andere mening dan die van sommige vrijzinnige groepen gelovigen is de volgende: ketters, bijvoorbeeld de katharen, voelde zich juist helemaal niet veilig in de kerk-structuren en hadden die kerk ook helemaal niet nodig omdat ze een directe inzicht in- en openbaring van- het goddelijke meenden te hebben. Ze hoorden niet bij de kerk, omdat zij vonden dat zij een authentiek inzicht/geloof hadden (zie gnosticisme). Omdat ze daardoor een gevaar waren voor de machtspositie van de kerk in die tijd, werden ze vervolgd en vermoord, tenzij ze zich bekeerden tot het "ware" geloof. Dan werden ze dus monddood gemaakt en was het gevaar voor de kerk geneutraliseerd. Alleen de principiële andersdenkenden (de ketters) die zich niet monddood lieten maken, omdat ze daarna niet meer in vrede met zichzelf konden leven, bleven een gevaar voor de kerk en werden soms vermoord als afschrikwekkend voorbeeld.
In de Rooms-Katholieke Kerk gaat men uit van de stelling dat elke ketterij zijn oorsprong vindt in een zonde van de kerk. In het algemeen handhaaft de kerk daarom het beginsel "hard voor de zonde, mild voor de zondaar". Dit principe stond doorgaans voorop in de vervolging van ketters, hetgeen verklaart waarom ketters ongemoeid werden gelaten na herroeping van hun opvattingen en gedane boete.
[bewerk] Ketters en kerken
In het algemeen kwam vervolging van mensen die gebrandmerkt werden als ketter, voor in nagenoeg alle kerken van het christendom. Een illustratie hiervan vormt de tragische persoon van Giordano Bruno, die werd vervolgd door lutheranen, calvinisten en katholieken, of die van Michael Servet, die op last van Calvijn op de brandstapel stierf.
