Kaartspel
Onder kaartspel wordt zowel het kaartmateriaal (meervoud: kaartspellen) als de activiteit (meervoud: kaartspelen) verstaan. Kaartspelen zijn spelen die gespeeld worden met een set (speel)kaarten (dit in tegenstelling tot de bordspelen). De kaartspelen worden wel onderverdeeld in spelen met een kaartspel bestaande uit 32, 52 of uit 54 kaarten. Sommige kaartspelen, zoals Kwartet zijn weliswaar speelbaar met een gewoon kaartspel, maar worden gebruikelijk met speciaal daarvoor ontworpen sets gespeeld.
Daarnaast zijn er kaartspelen afgeleid van bordspelen zoals De Kolonisten van Catan. Ook is aan het eind van de 20e eeuw een rage ontstaan op het gebied van verzamelkaarten zoals Magic en Pokémon, die als spel gespeeld kunnen worden. Voor deze kaartspelen worden niet de originele speelkaarten gebruikt, maar apart ontworpen kaarten, die alleen in vorm overeenkomen met originele speelkaarten.
Inhoud |
[bewerk] Geschiedenis
[bewerk] China
Het is niet bekend wanneer het kaartspel is ontstaan. Algemeen wordt aangenomen dat het kaartspel ontstaan is in China, enige tijd na de uitvinding van het papier. De spellen uit die tijd zijn verloren gegaan. Het oudst bekende Chinese kaartspel dateert uit de 17e eeuw, terwijl in China reeds in de zevende eeuw gespeeld werd met papieren speelkaarten. Zo wordt vermeld dat de keizer Mu-tsung met zijn vrouw "dominokaarten" speelde. De waarden bij Chinees domino komen overeen met de waarden op twee dobbelstenen (de nul komt niet voor). Een ander verschil met de westerse dominospellen is dat de positie van stenen in Chinese spellen geen rol speelt, dus de stenen worden als kaarten gebruikt. De Chinese kaarten schijnen in diverse richtingen geëvolueerd te zijn: zo komen de symbolen man, vis, kraai, fazant, antilope, ster, konijn en paard voor.
Chinese "geldkaarten" hebben zelfs een nog grotere gelijkenis met westerse speelkaarten. Er waren vier soorten, in waarden van 1-9 en 2-9.
Veel over de oorsprong van het kaartspel is onduidelijk. Zo ook de vraag of sprake is van overdracht van China naar Europa en zo ja, op welke wijze het Chinese kaartspel zou zijn geevolueerd en overgebracht naar Europa.
[bewerk] Nabije Oosten
Fragmenten van een mammeluks spel dateren uit de 12de of 13e eeuw. Het Topkapi-paleismuseum in Istanbul bezit een uniek compleet Mammeluks kaartspel uit de vijftiende eeuw, aan de hand waarvan eerdere losse kaarten geidentificeerd konden worden. Het mammeluks spel van rond 1400 heeft 52 kaarten met de symbolen zwaarden, polostokken, bekers en munten. De waarden zijn 1-10, waarnaast nog drie personen (koning, onderkoning en tweede onderkoning) voorkomen. De Spaanse naam van kaarten, naipes, en een oude Italiaanse naam, naibi, zijn waarschijnlijk van Arabische oorsprong.
Mogelijk bestaat er een relatie met het Indiaas-Perzische kaartspel Ganjifah, dat in de 15e en 16e eeuw in India en Perzië een rol speelde.
[bewerk] Europa
De oudste sporen van het kaartspel in Europa dateren uit de periode 1370-1400, met één vroegere vermelding van kaarten in Italië in 1299. Een Catalaans document uit 1371 refereert er aan als 'naipes'. Een monnik in Bazel beschrijft in 1377 een spel. De stad Florence in 1376 en de Duitse stad Regensburg in 1378 stellen een verbod op kaartspelen in. De oudste vermelding in de Lage Landen dateert uit 1379.
De eerste Europese speelkaarten werden met de hand gemaakt. Deze kaarten waren duur en exclusief. Met de uitvinding van de boekdrukkunst werd het mogelijk goedkoper en in grotere hoeveelheden te produceren, wat dan ook meer en meer gebeurde. Daarbij bestond een grote variëteit aan speelkaarten, aantallen en gebruikte symbolen.
In zijn algemeenheid zijn steeds vier verschillende groepen symbolen te onderscheiden, die verondersteld worden de vier standen te symboliseren.
- De bekers of harten symboliseren de geestelijke stand.
- De zwaarden of schoppen symboliseren de adel of militaire stand.
- De munten, cirkels of ruiten symboliseren de kooplieden.
- De polostokken, staven, eikels of klaveren de boeren.
De thans in West-Europa en de Verenigde Staten gehanteerde set kaarten is gebaseerd op het Franse spel zoals dat ca. 1480 werd vastgesteld. In het Franse standaard kaartspel zijn de eerder gebruikte ridders vervangen door vrouwen en wordt gebruikgemaakt van de vier tegenwoordig nog gebruikte gestyleerde symbolen ♠ ♥ ♦ ♣. Het spel zit nog steeds vol middeleeuwse symboliek. In Frankrijk staan de namen van de afgebeelde personen nog altijd op de kaarten vermeld, gedeeltelijk afgeleid van de zogenaamde Negen Besten. Een korte (niet geheel onomstreden) uitleg van namen en symboliek:
| BOEREN | VROUWEN | HEREN | |||
 |
Lahire Gezel van Jeanne d'Arc |
 |
Judith Vastberadenheid |
 |
Charles Karel de Grote of Karel VII Franse Rijk |
 |
Hector Held van de Trojaanse Oorlog of broer van Lancelot |
 |
Rachel Vroomheid |
 |
César Julius Caesar Romeinse Rijk |
 |
Ogier (of Hogier) vazal van Karel de Grote |
 |
Pallas Pallas Athene Wijsheid |
 |
David Koning David Koninkrijk Israël |
 |
Lancelot Ridder van de Ronde Tafel |
 |
Argine Dochter van Argos of anagram van regina Vruchtbaarheid |
 |
Alexandre Alexander de Grote Griekse Rijk |
In de negentiende eeuw werd het gebruiksgemak van de speelkaarten vergroot door de koppen op de plaatjes dubbel uit te voeren, zodat deze niet op zijn kop kunnen staan. Verder werden de vermeldingen op de hoeken toegevoegd en de hoekpunten afgerond. In 1850 verschenen in Londen de eerste kaarten met bedrukte achterzijde. De joker is een Amerikaanse uitvinding uit 1865.
[bewerk] Tarot
De tarot- (of Tarocchi-)kaarten worden in Italië voor het eerst rond 1440 genoemd. Het oudst bekende tarotspel is 15e eeuwse "Visconti-Sforza" spel. Het "tarocchi di Mantegna" dateert uit 1470. Hieruit ontstond het Venetiaanse tarotspel met 78 kaarten, met de symbolen zwaarden, bekers, sterren en stokken (met 14 waarden per soort, + 22 losse kaarten).
Verschillende in omloop zijnde theorieën zijn daarom vermoedelijk onjuist. Een hiervan is de theorie dat de kaartspelen door zigeuners in Europa zijn geïntroduceerd. (Zigeuners arriveerden pas midden 15e eeuw in grote getale in Europa). Een ander is het misverstand dat het gewone kaartspel uit tarotkaarten is voortgekomen (plm 60 jaar tijdverschil, en mammelukse spellen lijken meer op gewone kaartspellen dan op tarotkaarten).
Tarotkaarten worden behalve als spel ook gebruikt voor het voorspellen van de toekomst. Dit gebruik heeft geen wetenschappelijke basis. Deze toepassing, samen met het gokaspect, heeft in het verleden aanleiding gegeven heeft tot kerkelijke verbodsbepalingen. Zo wordt in Gereformeerde kring het kaartspel nog wel betiteld als des duivels prentenboek.
[bewerk] Het materiaal
Het kaartspel (meervoud: kaartspellen) bestaat in het algemeen uit de volgende vier 'kleuren':
- Harten (♥)
- Ruiten (♦)
- Klaveren (♣)
- Schoppen (♠)
(In onder meer Oost- en West-Vlaanderen meer bekend als respectievelijk hartes, koekes, klavers en pijkes/pykes) Iedere kleur bestaat uit de kaarten 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 en 10 en de 'plaatjes' of 'honneurs' Boer, Vrouw, Heer (of Koning) en Aas (A). In sommige kaartspellen worden ook nog een of meer jokers toegevoegd.
Er bestaan andere varianten, bijvoorbeeld in Frankrijk het tarotspel, (niet te verwarren met de voorspellingskaarten). Dit spel bevat een chevalier als extra honneur plus 21 afzonderlijke troefkaarten. Ook in het alpengebied is er een eigen variant met 'kleuren' zoals Eichel en Laub.
| Nederland | Harten (♥) | Ruiten (♦) | Klaveren (♣) | Schoppen (♠) |
|---|---|---|---|---|
| Vlaanderen | Hartens | Koekens | Klavers | Pijkens/Pykens |
| Engeland Verenigde Staten |
Hearts | Diamonds | Clubs | Spades |
| Duitsland (moderne kaarten) |
Herz | Karo | Kreuz | Pik |
| Duitsland (traditionele kaarten) |
Rot | Schellen | Eichel | Laub/Grün |
| Zwitserland (Duitstalig) | Schilten | Schellen | Eicheln | Rosen |
| Frankrijk | Cœurs | Carreaux | Trèfles | Piques |
| Spanje | Copas | Oros | Bastos | Espadas |
| Italië | Cuori | Quadri | Fiori | Picche |
| Polen | Kiery | Karo | Trefle | Piki |
| Tarot (Marseille) | Coupes | Deniers | Bâtons | Épée |
[bewerk] Alternatief materiaal
Tegen de stroom van de standaardisatie in worden jaarlijks een groot aantal alternatieve sets kaartspellen uitgegeven. Meest gebruikelijk zijn de reclamekaarten waarbij meestal uitsluitend de achterkant met reclame bedrukt wordt, maar soms ook de voorkant van een aantal kaarten wordt aangepast. In de regel zijn reclamekaarten goed speelbaar, omdat ze weinig tot niets afwijken van de gebruikelijke vormgeving en dus gemakkelijk te herkennen zijn. Dat is anders bij door kunstenaars ontworpen kaarten. Vertegenwoordigers van vrijwel iedere relevante stroming in de moderne kunst hebben speelkaarten ontworpen, vaak van verbluffende schoonheid. Hoewel de resultaten kenmerkend en indrukwekkend zijn, kan er moeilijk mee gespeeld worden. Veel van dergelijke kaarten zijn moeilijk herkenbaar. De betrokken kaartspellen worden dan ook in kleine oplagen gedrukt en zijn bedoeld als verzamelobject.
Een bijzondere categorie alternatief materiaal wordt gevormd door de grote diversiteit aan beschikbare pornografische kaarten. Ook hier moet de vraag gesteld worden of de kaarten werkelijk bedoeld zijn om er mee te spelen.
Hetzelfde geldt voor een meer recente Amerikaanse vondst. Tijdens de Operatie Iraqi Freedom in 2003 gebruikte het Amerikaanse leger speelkaarten om de namen en foto's van de 55 meest gezochte Iraakse functionarissen onder de strijdkrachten te verspreiden. Zo was Tariq Aziz, de Iraakse vice-premier, schoppen 8.
[bewerk] Spelregels
De aard en het doel van het spel kan sterk verschillen. Het doel van een kaartspel kan zijn het halen van slagen (bridge, rikken), of het halen van punten (hartenjagen, klaverjassen) of het verzamelen of wegspelen van zoveel mogelijk kaarten (patience, jokeren).
Sommige spelen kunnen met enig recht als een denksport betiteld worden, zoals bridge, andere zijn puur tijdverdrijf zoals patience. Weer andere zijn gokspelen zoals poker waar soms grof geld bij over tafel gaat, of een eenvoudig gezelschapsspel zoals jokeren. Spelregels van hetzelfde spel kunnen van regio tot regio verschillen.
[bewerk] Enkele bekende kaartspelen
|
[bewerk] Kaarten in de kunst
Dat speelkaarten en kunst verbonden zijn, blijkt reeds uit de hier afgebeelde mammelukse kaarten. De kaarten zelf vormen het kunstwerk. Het is opmerkelijk hoe vaak speelkaarten op schilderijen voorkomen. Door de eeuwen heen zijn kunstenaars door het kaartspel geïnspireerd om het uit te beelden. Zie de drie verschillende voorbeelden van Paul Cézanne, Jean-Baptiste Siméon Chardin en de hiernaast afgebeelde valsspeler met de ruitenaas van George de la Tour.
[bewerk] Externe links
- Kaartspellen Online - Hier kun je online kaartspelen spelen. Onder andere klaverjassen.
- Kaartspel geschiedenis (Engels)
- Tarot en Speelkarten Museum
