Helmteken
Een helmteken is een voor een geslacht/familie kenmerkend teken op een helm.
Vaak wordt een helmteken als sculptuur bijvoorbeeld boven een wapenschild aan een tympaan toegevoegd (als ornament).
Ridders waren tijdens toernooien en ook op het slagveld moeilijk te herkennen. Daarom werden op schilden en later ook op de dekkleden van de paarden en op de lans herkenningstekens aangebracht. Op de helm stond dan het helmteken.
[bewerk] De geschiedenis van het helmteken
Rond 1066 waren de helmen van de ridders van boven ovaal en werd het gezicht alleen beschermd door een neusstuk. De helm werd niet versierd en op het Tapis de Bayeux zijn de geharnaste ridders dan ook alleen aan de vorm van hun helm en schild te herkennen als Normandiërs of Angelsaxen. De kleinzoon van Willem de veroveraar , Geoffrey Plantagenet liet, zo zien we op een afbeelding uit het midden van de 11e eeuw, geschilderde leeuwen op zijn ronde helm aanbrengen.Voor een helmteken was op deze eenvoudige helm nog geen plaats. In de daaropvolgende decenia veranderde het model van de helm ingrijpend.De helm was nu plat van boven en een klep voor het gezicht kon gesloten worden. In 1195 liet Koning Richard Leeuwenhart op zijn grootzegel het eerste helmteken zien. Ook zijn helm was plat van boven en daarom was er ruimte voor het aanbrengen van een ornament. Op de helm staat een kam met daarop geschilderde leeuwen.
Het helmteken maakte in de daaropvolgende periode in heel europa een snelle ontwikkeling door.
[bewerk] Het helmteken in de Nederlandse en Belgische heraldiek
In de Nederlanden werd de baniervlucht (Heraldisch:"vol baneret") bedacht. Het gaat om twee rechthoekige, aan de zijkant van de helm aangebrachte schermen waarvan de bovenkant de vorm van een grote slagpen (een veer) heeft. Uit deze beschilderde baniervluchten ontwikkelden zich nagebootste vleugels met daarop gelijmde veren.
Het helmteken van Willem van Oranje komt uit de Duitse traditie voort. Het zijn twee grote met gele en blauwe verf beschilderde ossehoornen.
In de hedendaagse heraldiek van Nederland en België zijn de helmen nooit met een rangkroon bedekt. Er zijn wel helmtekens mogelijk. Alleen de koningen dragen een koningskroon op hun helm.
[bewerk] Het helmteken in de Engelse heraldiek
In Engeland heeft het helmteken ("Crest") altijd een voorname rol gespeeld. De helmen van heren werden bedekt met vaak zeer speels uitgevoerde helmtekens. Bijzonder voor de Engelse heraldiek is dat het gebruikelijk is om een helmteken op een wrong,dus zònder de helm, op het wapenschild te zetten of alleen helmteken en wrong te gebruiken als versiering van zilver of briefpapier. Op het vasteland van Europa geldt dat als slechte heraldiek. De helmen van dames zijn in Engeland bedekt met hun rangkroon. Voor de ridders en Dames van de orden van de Kousenband, de Distel en het Bad worden nog steeds prachtige helmen en helmtekens gesneden door de officieele houtsnijder van de Britse koningin. De helmen zijn te zien in de kapellen van deze orden in Windsor,Edinburgh en Londen en zijn vaak met een knipoog vervaardigd: Sir Edmund Hillary, K.G, O.N.Z, K.B.E , beklimmer van de Mount Everest, draagt een kiwi (vogel) met een ijspik op zijn helm. De koning of koningin zelf draagt op de helm een koningskroon met daarop een kleine leeuw.
[bewerk] Het helmteken in de Schotse heraldiek
De heraldiek van het oude koninkrijk Schotland heeft zich onafhankeljk van Engeland ontwikkeld en heeft daarom geheel eigen , en zeer strenge, gebruiken. Eenzelfde helmteken ( "Crest") kan door alle leden van een clan,hoe verschillend hun wapenschild ook moge zijn, worden gebruikt. In Schotland heeft niet iedereen het recht om een wapen te voeren, het is burgers wel toegestaan om het helmteken van de chef van hun clan, steeds zònder kroon, voorzien van een daaromheen gebonden riem of kousenband met gesloten gesp als teken van hun trouw als hun wapen te gebruiken. Daarom mogen , bij voorbeeld, alle leden van de clan Ramsay de eenhoorn die het helmteken van de Graaf van Dalhousie, chef van hun clan, is op deze wijze gebruiken. Soms is een kroon ook deel van het helmteken.
[bewerk] Het helmteken in de Duitse heraldiek
In Duitsland nam het helmteken (meestal "Kleinod" genoemd, soms "Zimier") groteske vormen aan. Waren eerst pauwenveren en vleugels voldoende,later keerden ook de oud-germaanse buffelhoorns terug en in het begin van de 14e eeuw zien we op de steeds spitser wordende toernooihelmen ook hele bouwsels verschijnen. Het ging om kokers,met belletjes en ornamenten. De pauweveren staken uiteindelijk uit de punt van het torenhoge bouwsel.
In de Duitse landen zien we ook menselijke en dierenfiguren als helmteken opduiken. Soms " Uitkomend" (met voorpoten of armen) soms als "romp" zonder poten.
Het is onmogelijk om een volledige opsomming te geven maar als helmtekens zagen we:
- Ezelsoren
- windmolens
- Beren die boomstammen doorzagen
- Leeuwekoppen
- Zwanen
- Rechtopstaande gekousde benen
- Stierenhoornen
- Eenhoorns
- De Joodse held Judas Maccabeus met een karakteristiek Joodse neus en heidenhoed
Vaak, maar niet altijd, verwijst het helmteken naar een van de figuren op het wapenschild.
Bij de toernooien zal iedereen een eigen helmteken gedragen moeten hebben , maar wanneer op zegels en documenten wapens met hun helmtekens gebruikt worden zijn de verschillende helmen een welkome manier om de leden van één familie, met allen eenzelfde wapenschild, te onderscheiden.
In Duitsland was het na de middeleeuwen niet ongebruikelijk om meerdere helmen met helmtekens,ieder boven een rangkroon,op een schild te plaatsen. Het record staat op zeven helmtekens op een enkel schild. Natuurlijk raakten de verhoudingen daarbij zoek. Moderne Duitse heraldische tekenaars zijn na de ontsporingen van de 18e en 19e eeuw in de 20e eeuw weer terug gekeerd naar hun bronnen en beelden wapens weer in puur middeleeeuwse en sobere stijl af.
[bewerk] Helmtekens in Frankrijk
In Frankrijk speelde de helm, en dus ook het helmteken (Frans:"Cimier") nooit een grote rol.De Franse heraldiek is gefixeerd op de kroon. Voor de "Kinderen van Frankrijk",de zoons van de koning, gold dat zij een lelie met een vederbos op hun helm mochten plaatsen.
[bewerk] Het Heraldisch juist afbeelden van helmtekens
In de heraldiek is het belangrijk dat de elementen en pronkstukken waaruit het wapen is samengesteld, schild, kroon of helm, helmteken,schildhouders , wrong, dekkleed, wapenmantel of baldakijn in een juiste verhouding tot elkaar getekend worden en zo natuurlijk mogelijk worden afgebeeld.
Het helmteken wordt altijd naar rechts kijkend ( in de heraldiek staat men bij het beschrijven altijd achter het wapen!) afgebeeld." Bij de beschrijving wordt vermeld of het helmteken "uitkomend" (met voorpoten of armen) of als "romp" en dus zonder poten wordt afgebeeld.
