Godslastering

Godslastering of blasfemie is letterlijk het kwaadspreken van God of van aan de goden gewijde zaken. Dit kan het bespotten van een god of Opperwezen zijn of van godsdienstige tradities, door gesproken woord, geschrift of door andere uitingen. Ook iets zeggen of doen wat geacht wordt aan de godheid te zijn voorbehouden kan als godslastering aangemerkt worden.

[bewerk] Religie en godslastering

Alle religies worden gekenmerkt door een diepe verering voor een opperwezen of voor een aantal godheden of goddelijke principes. Binnen de normen en waarden van een religie geldt de aantasting van de eer van diegene of datgene dat vereerd wordt derhalve als een zeer zwaar vergrijp. Bijvoorbeeld in het antieke jodendom: Leviticus 24 vers 16 stelt de dood door steniging als straf op het lasteren van de naam van God. Ook in de islam is de traditionele straf voor godslastering de doodstraf.

Daar wordt soms tegenin gebracht dat een eeuwig, almachtig en onveranderlijk opperwezen niet door mensen tegen godslastering verdedigd hoeft te worden. Sommigen stellen dat de werkelijke godslastering niet wordt gepleegd door mensen die niet in God geloven, maar juist door hen die zeggen God te dienen en tegelijkertijd dingen zeggen of doen, die met Gods waardigheid in tegenspraak zijn.
Zo laakte de Noorse minister van Cultuur en Kerkzaken, Valgerd Svarstad Haugland, het hardop in de kerk bidden voor een voetbalclub. Aanleiding was het dankgebed dat dominee Einar Gelius in de kerk had uitgesproken voor de 4-1 overwinning van Vålerenga IF tegen Rosenborg BK. Theologie-professor Jacob Jervell was het met haar eens en zei dat dergelijke praktijken zelfs ruiken naar godslastering. [1]

In dit verband wordt de tekst "Gott mit uns" op de koppels van de soldaten in het Duitse leger in de Hitler-tijd ook wel genoemd.

[bewerk] Strafrecht en godslastering

Een aantal landen kennen een verbod op godslastering. Een dergelijk verbod kan uit uiteenlopende gronden in de nationale wetgeving zijn opgenomen:

vanuit de gedachte dat de staat christelijke (of islamitische) moraal behoort te verdedigen; die gedachte kan voortkomen
- uit een afwijzing van de scheiding van kerk en staat, waarbij de overheid wordt gezien als "hoedster der Kerk" of "beschermer van het ware geloof";
- of uit een situatie waarbij vrijwel de gehele bevolking een bepaalde godsdienst aanhangt.
ter bescherming van de openbare orde, die in gevaar kan komen door godsdienstige onlustgevoelens en polarisatie;
om de bevolking te vrijwaren van als pijnlijk en krenkend ervaren uitingen.

[bewerk] Islamitische wereld

Het rechtsstelsel van de islam (shari'a) stelt op godslastering de doodstraf. Deze straf is daadwerkelijk voltrokken in onder meer Pakistan, Iran en Afghanistan. [2]

[bewerk] Pakistan

Artikel 295 B en C van het Pakistaanse wetboek van strafrecht bepalen dat, wanneer iemand de koran beledigt, hij veroordeeld moet worden tot levenslang. Als iemand de profeet Mohammed onteert, wacht hem op grond van deze wet de doodstraf. In 2001 verklaarde de actiegroep Jubilee Campaign, dat deze wet in de praktijk misbruikt wordt om geschillen tussen christenen en moslims te beslechten. Extremistische moslimgroepen hitsen daarbij soms de menigte op tot buitenrechtelijke executie van de aangeklaagde persoon. [3]

Volgens Open Doors, een stichting die zich inzet voor vervolgde christenen, zaten er in juni 2003 nog zeven christenen vast op beschuldiging van godslastering. [4]

[bewerk] Iran

De roman De Duivelsverzen door de Britse auteur Salman Rushdie werd door vele moslims beschouwd als een godslastering tegen de islam. De Iraanse geestelijk leider Ayatollah Khomeini vaardigde een fatwa uit, dat is een religieuze uitspraak door een islamitische religieuze leider, met een oproep om Rushdie te doden, als straf voor zijn afvalligheid. [5]

[bewerk] Westerse landen

In de Westerse landen bestaat de laatste halve eeuw de tendens om wetten tegen godslastering af te schaffen of te hervormen. Waar ze nog bestaan wordt godslastering nog maar zelden door een rechter bestraft, hoewel soms in civiele procedures compensatie wordt afgedwongen voor belediging van bepaalde religieuze groeperingen. [2]

Waar deze wetten bestaan, is de verhouding tussen deze wetten en de vrijheid van meningsuiting regelmatig een bron van discussie.

Er bestaan anti-godslastering wetten in diverse landen, waaronder:

diverse staten in de Verenigde Staten
Verenigd Koninkrijk
Nederland (Wetboek van Strafrecht, de artikelen 147 en 147a)
Duitsland (Strafgesetzbuch Artikel 166) [5]
Oostenrijk (Artikel 188 en 189 van het wetboek van strafrecht)
Finland (Sectie 10 van hoofdstuk 17 van het wetboek van strafrecht)
Italië
Spanje (Artikel 525 van het wetboek van strafrecht)

[bewerk] Historie

Westerse landen hebben vanouds een christelijke achtergrond met meestal een getalsmatig overheersende godsdienstige gezindheid, die vaak ook nog staatskerk was. Daarbij werd godslastering vanaf de Middeleeuwen tot zeker in de negentiende eeuw alom als een verwerpelijk en strafwaardig gedrag gezien. Zo werd de maker van het toneelstuk 'Het liefdesconcilie' (Das Liebeskonzil) uit 1894, de Duitse schrijver Oskar Panizza, in 1895 wegens godslastering tot een jaar gevangenisstraf veroordeeld door het Landgericht München. [7] [26]

In 'Het liefdesconcilie', een satire op de clerus, smeden God, Maria, Jezus en Satan een complot om de in losbandigheid levende plaatsvervangers op aarde te straffen. Ze sturen een jonge vrouw om syfilis te verspreiden, eerst binnen de pauselijke hofhouding, dan in de kloosters en vervolgens onder het volk. God wordt ten tonele gevoerd als een seniele man, Jezus als een domme sul en Maria als een sluwe intrigante. Daarnaast komt er een seksscène met een paus in voor. (Zie ook hieronder bij Europese rechtspraak).

[bewerk] Nederland

[bewerk] Wet inzake smalende godslastering (1932)

In de communistische ideologie werd godsdienst beschouwd als een middel waarmee de kapitalistische machthebbers het proletariaat zoethielden met een belofte van een zalig hiernamaals om de arbeiders af te houden van de revolutie die de hun toekomende heilsstaat zou vestigen. Daarom noemden ze de godsdienst 'opium van het volk'. Het Nederlandse communistische blad De Tribune publiceerde enige artikelen en spotprenten tegen de godsdient, met daarin teksten als 'God beteekent imperialistische oorlog. Christus.' Vlak voor de Kerst 1930 publiceerde het een artikel dat opriep het Kerstfeest af te schaffen. Twee jaar later toonde het blad een spotprent waarin twee arbeiders de bijl aan het Kruis van Christus zetten.

Voor minister van jusitie Jan Donner, de grootvader van de latere minister Piet Hein Donner, was dit de aanleiding voor het tot stand brengen van de Wet inzake smalende godslastering. Op openbare godslastering in woord of beeld werd een gevangenisstraf (resp. maximaal 1 en 3 maanden) of een geldboete (max. f 100,- en f 150,-) gesteld. Donner wilde uitingen bestraffen "die in haar uitdrukkingswijze zelf een honen van de persoon Gods bevatten." Kritiek leveren op God en het geloof werd door de nieuwe wet niet verboden. [8] [18] [25]

De bepalingen zijn als volgt in het wetboek van strafrecht terecht gekomen:

Onder de "Misdrijven tegen de openbare orde":
- Artikel 147 sub 1 verbiedt 'smalende godslasteringen' als die in het openbaar geuit worden en krenkend zijn voor godsdienstige gevoelens. Dit geldt zowel voor gesproken als voor geschreven teksten en voor afbeeldingen. (maximum straf: 3 maanden gevangenis) [11]
- Artikel 147 sub 2 verbiedt bespotting van predikanten, priesters en dergelijke '"in de waarneming van hun bediening".
- Artikel 147 sub 3 verbiedt beschimping van aan de eredienst gewijde voorwerpen.
- Artikel 147a lid 1 en 2 betreft het uitgeven of ten gehore brengen van godslasterlijke publicaties. Daarop staat maximaal twee maanden gevangenis.
- Artikel 147a lid 3 bepaalt dat iemand die binnen twee jaar herhaaldelijk wordt veroordeeld voor een dergelijke publicatie uit zijn beroep (van uitgever) gezet kan worden.
Onder de "Overtredingen betreffende de openbare orde":
- Artikel 429bis stelt een maand gevangenisstraf op het aan de openbare weg tonen van krenkende, godslasterlijke leuzen en afbeeldingen. [12]

[bewerk] Het ezelsproces

In de allereerste aflevering van " Dialoog, tijdscrhift voor homofilie en maatschappij" had Gerard Kornelis van het Reve (zoals hij toen nog heette) een 'Brief aan mijn Bank' opgenomen. Daarin vertelde de schrijver hoe hij zich de Wederkomst voorstelde: ’Als God zich opnieuw in Levende Stof gevangen geeft, zal Hij als Ezel terugkeren, hoogstens in staat een paar lettergrepen te formuleren, miskend en verguisd en geranseld, maar ik zal Hem begrijpen en meteen met Hem naar bed gaan, maar ik doe zwachtels om Zijn hoefjes, dat ik niet te veel schrammen krijg als hij spartelt bij het klaarkomen.’ Op 22 februari 1966 stelde SGP-parlementariër ir. C.N. van Dis kamervragen (aan de ministers van justitie en van cultuur, recreatie en maatschappelijk werk) over deze uitlatingen en drong aan op vervolging op grond van art. 147 van het Wetboek van Strafrecht. De ministers antwoordden dat het Amsterdamse parket inderdaad vervolging zou instellen. De officier van justitie betrok in zijn dagvaarding ook een nauw verwante passage uit de inmiddels verschenen bundel Nader tot U. Daarin had Van het Reve namelijk geschreven: ’En God Zelf zou bij mij langs komen in de gedaante van een éénjarige, muisgrijze Ezel en voor de deur staan en aanbellen en zeggen: „Gerard, dat boek van je – weet je dat Ik bij sommige stukken gehuild heb?” „Mijn Heer en mijn God! Geloofd weze Uw Naam tot in alle Eeuwigheid! Ik houd zo verschrikkelijk veel van U”, zou ik proberen te zeggen, maar halverwege zou ik al in janken uitbarsten, en Hem beginnen te kussen en naar binnen trekken, en na een geweldige klauterpartij om de trap naar het slaapkamertje op te komen, zou ik Hem drie keer achter elkaar langdurig in Zijn Geheime Opening bezitten, en daarna een present-eksemplaar geven, niet gebrocheerd, maar gebonden – niet dat gierige en benauwde – met de opdracht: „Voor De Oneindige. Zonder Woorden”.’ De rechtbank oordeelde dat de passages weliswaar godslasterlijk waren, maar geen smalend karakter hadden. Reve ging daarop in hoger beroep, waarbij hij zelf zijn verdediging voerde. Hij wees er onder andere op dat de wet een onzinnig onderscheid maakt tussen het lasteren van personen die als God worden vereerd en het uitschelden van bijvoorbeeld Maria, Boeddha, of Krishna, die immers niet als goden worden beschouwd. [8] [13]Van het Reve werd vrijgesproken -- een oordeel dat in april 1968 door de Hoge Raad werd bevestigd. Kort daarop werd hem de PC Hooftprijs toegekend.

[bewerk] Academische studies

De strafrechtelijke aanpak van religie-delicten zijn onderwerp van diverse studies.

E.J. de Roo - Godslastering; rechtsvergelijkende studie over blasfemie en andere religiedelicten; Deventer 1970 (Dissertatie Groningen)
A.L.J.M. Janssens - Strafbare belediging [21]
De bekende strafpleiter Koos Plooy pleitte in de scriptie waarmee hij zijn rechtenstudie aan de universiteit van Utrecht afrondde voor een verbod op het krenken van godsdienstige gevoelens door godslastering. [22]

[bewerk] Theo van Gogh

De Bond tegen het vloeken heeft in 1995 nog tevergeefs geprobeerd Theo van Gogh op basis van artikel 147 veroordeeld te krijgen, nadat hij 'christenhonden' voor 'supportersvereniging van die rotte vis van Nazareth' had uitgemaakt. [8]

[bewerk] Dierenbescherming

Voor de kerstperiode van 2002 zette de Dierenbescherming een campagne op tegen het eten van wild. Voor deze campagne verspreidden ze posters en ansichtkaarten waarop Maria, de moeder van Jezus, werd afgebeeld met een dood konijn, met de tekst "Zalig Kerstmis" en "Maak het niet te wild". Een aantal reclamemedia, zoals de NS en het weekblad HP/De Tijd weigerden de afbeelding te verspreiden en er werden kamervragen over gesteld.

De Stichting Contact Rooms Katholieken diende een strafklacht in op basis van artikel 147 en 147a. In de aangifte werd opgeroepen om terug te komen van het beleid van de jaren zestig, waarin "alles kon":

"Cliënte is bekend met de zeer stringente interpretatie die destijds de Hoge Raad heeft gegeven aan het begrip "smalende godslastering" in het arrest HR 2 april 1968, NJ 1968;373 (het zogenaamde Ezelproces tegen de schrijver G.K. van het Reve), waarbij de schuldgraad werd opgeschroefd tot opzet met noodzakelijkheidsbewustzijn; cliënte meent – salva omni respectu - dat deze uitspraak een triest relict is van de "roaring sixties", waarin alles kon en alles mooi was, en waarvan hoognodig afstand dient te worden genomen." [14] [15]

[bewerk] Actie SHIVA

In 2001 was er grote opschudding ontstaan in de hindoestaanse gemeenschap over een bedrijf dat onder de naam "Shiva Entertainment CV" pornografische video's verkocht. Binnen de Hindoe-filosofie wordt met de naam "Shiva" aangeduid "Het Opperwezen"; Shiva staat synoniem voor God bij aanhangers van de Hindoe-religie. De werkgroep Agni had handtekeningen verzameld van ongeveer 28.000 personen en eiste in kort geding dat het bedrijf zijn naam zou veranderen of ophouden onder die naam porno te verspreiden. Volgens de eisers was er sprake van godslastering, van belediging en van schending van de normen ter handhaving van de openbare orde. Deze, op godsdienstige gevoelens krenkende manier van uitlaten zou in strijd zijn met de openbare orde of goede zeden. Het bedrijf voerde aan dat Shiva ook een gewone meisjesnaam is, en dat er meer bedrijven bestaan met het woord 'shiva' in de naam.
Op 2 augustus 2001 deed de Amsterdamse rechtbank uitspraak. Daarbij werd de eis afgewezen, omdat niet gebleken was dat het bedrijf de bedoeling had gehad de naam van God te gebruiken of te misbruiken. De rechter oordeelde:

Hoezeer duidelijk en begrijpelijk is dat eisers pijnlijk zijn getroffen in hun religieuze gevoelens door het gebruik van de naam Shiva in de handelsnaam van gedaagde, op grond van het bovenstaande dient de gevraagde voorziening te worden geweigerd. [16]

[bewerk] Politieke discussie in november 2004

Brief aan de kamer
Op 10 november 2004 stuurden ministers Donner en Remkes een brief om de Tweede Kamer te informeren over de achtergronden van de aanslag op Theo van Gogh. Aan het eind van paragraaf 6.4 van die brief, Voorkomen en tegengaan van islamitische radicalisering stond:

"Het kabinet heeft eerder aangekondigd dat de mogelijkheden voor verruiming van de strafbaarstelling voor belediging en godslastering, worden onderzocht. Dat onderzoek loopt nu nog.

(...) Daarnaast beziet het kabinet of naast het strafrecht ook andere mogelijkheden bestaan om uitspraken op hun mogelijk beledigende karakter te toetsen. Te denken valt aan een commissie, vergelijkbaar aan de Commissie gelijke behandeling, die op verzoek van klagers uitspraken zal beoordelen. "

Vervolgens komt de discussie in een stroomversnelling:

Op het CDA-congres te Utrecht op 13 november refereerde minister Donner (CDA) aan de brief aan de kamer en zei dat je mensen niet tot in het diepst van hun overtuiging en op grove wijze mag beledigen. Hij voegde er aan toe dat hij daarmee niet wil zeggen dat Theo van Gogh te ver is gegaan. [19]
In het programma Buitenhof van 15 november reageerde minister Verdonk (VVD, Vreemdelingen en integratie) afwijzend:

"Ik kan me niet voorstellen dat collega Donner bedoelt dat wij naar een lager incasseringsniveau moeten met zijn allen. Wij hebben hier vrijheid van meningsuiting en die moeten we gewoon bewaken"

Minister De Graaf (D66, Bestuurlijke vernieuwing) stelde dat minister het lopende onderzoek naar verruiming van de strafbaarheid voor belediging en godslastering op eigen houtje zou doen en het zou bovendien in strijd zijn met het kabinetsbeleid. De Graaf beriep zich daarbij op een notitie over grondrechten, die het kabinet in mei van dit jaar naar de Tweede Kamer heeft gestuurd. Daarin wordt geconcludeerd dat de verhouding tussen rechtspraktijk en maatschappelijke praktijk het vooralsnog niet nodig maakt dat de wetsbepalingen worden gewijzigd.
Op 15 november vraagt een aantal columnisten, cabaratiers en andere kunstenaars aan minister Donner in een open brief. "Kunt u ons een definitie geven en dit toelichten met enkele voorbeelden. In warrige tijden als deze is niets zo belangrijk als helderheid en duidelijkheid". [24]
Op 16 november betoogt D66 kamerlid Lousewies van der Laan in de kamer dat het wetsartikel over godslastering beter helemaal afgeschaft kan worden. Het onderscheid tussen krenking van godsdienstige gevoelens en andere soorten van belediging zou volstrekt overbodig zijn. Andere bepalingen over belediging en kwetsing van bevolkingsgroepen zouden voldoende bescherming bieden. Zij dient daartoe op 23 november een motie in maar deze wordt verworpen.

[bewerk] Overige westerse landen

[bewerk] Verenigde staten

In de Verenigde Staten garandeert het Eerste Amendement (First Amendment) een grote vrijheid van meningsuiting. Echter, diverse staten hebben nog steeds wetten tegen godslastering. Hoofdstuk 272 van de General Laws van Massachusetts, bijvoorbeeld, stelt (vertaald):

Sectie 36. Wie opzettelijk de heilige naam van God lastert door loochening, vloeken of schaamteloos kwaadspreken van God, zijn schepping, regering of laatste oordeel van de wereld, of door schaamteloos kwaadspreken van Jezus Christus of de Heilige Geest, door het heilig woord van God, vervat in de heilige schrift, te vloeken of schaamteloos te belasteren of bloot te stellen aan verachting en bespotting wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste een jaar of een boete van ten hoogste honderd dollar waarbij goed gedrag kan worden geëist. [5]

[bewerk] Verenigd Koninkrijk

Naar aanleiding van de publicatie van de roman De Duivelsverzen door Salman Rushdie, riepen een aantal Britse moslims op om Rushdie voor godslastering te vervolgen op basis van de Engelse wet, maar er werd geen aanklacht tegen hem ingediend. Dat kon ook niet, want het Engelse wetssysteem kent alleen godslastering tegen het christelijke geloof. Naar aanleiding van deze situatie werd door sommigen gesteld dat alle religies een gelijke bescherming onder de wet zouden moeten genieten. Anderen noemden de wetten op de godslastering van het Verenigd Koninkrijk een anachronisme en stelden voor ze af te schaffen. Ondanks alle discussie over deze controverse werd de wet niet veranderd. [5]

[bewerk] Italië

In juli 2002 censureerde de Italiaanse overheid vijf websites, waaronder PorcaMadonna, wegens godslastering. De sites vertoonden godslasterlijke afbeeldingen en teksten. Via de sites werden ook kledingstukken met shockerende slogans verkocht. De sites werden gehost door een Amerikaanse provider, maar waren opgezet in Italië. [23]

[bewerk] Europese rechtspraak

In 1985 zou de film Het liefdesconcilie, gefilmd naar het hierboven reeds genoemde toneelstuk uit 1894, in een Oostenrijks filmhuis vertoond worden. In advertenties en voorpublicaties was het karakter en de inhoud van de film vooraf bekend gemaakt. De diocesaan van de Katholieke kerk diende een klacht in, waarop de film werd verboden en later onttrokken aan het verkeer wegens godslastering, wat door het Oostenrijkse Strafwetboek verboden wordt. Nadat beroep bij Oostenrijkse rechtbanken niet gehonoreerd werd, kwam de zaak voor de Europese Commissie voor de Rechten van de Mens (ECRM) wegens schending van 10 EVRM. Aan de orde kwam de verhouding tussen artikel 10 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), dat de vrijheid van meningsuiting beschermt, en artikel 9 EVRM, dat over de vrijheid van godsdienst gaat. De commisssie oordeelde, met een stemverhouding van negen tegen vijf, dat de inbeslagname een schending van artikel 10 was. Met een stemverhouding van dertien tegen één oordeelde ze dat de verbeurd verklaring een schending van dit artikel opleverde. De commissie vond daarbij van belang:

dat het publiek van tevoren op de hoogte was gesteld van het karakter van de film, zodat het na bezichtiging ervan moeilijk gechoqueerd kon zijn.
het feit dat het toneelstuk en het boek in Oostenrijk niet verboden waren en de film en het toneelstuk in andere landen ongestraft vertoond konden worden,
dat het werk gekarakteriseerd werd door een satirische ondertoon en dat alleen als daarvoor een zeer dringende reden is, satirische werken volledig verboden mogen worden.

In 1994 kwam de zaak voor het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). Deze vond dat nationale overheden een behoorlijke eigen inschattingsvrijheid hebben, omdat er geen uniforme Europese opvatting van het belang van religie in de samenleving te geven is, maar dat elke inperking zorgvuldig moet worden gemotiveerd. Het oordeelde dat er ten tijde van de inbeslagname een dringende reden was om de religieuze vrede te bewaren, en dat het oordeel van de Oostenrijkse rechters voldoende gemotiveerd was. Drie van de negen rechters van het EHRM maakten echter bezwaar tegen dit oordeel, onder andere omdat zij de overweging dat door agressieve uitingen op het gebied van religie de geest van tolerantie geweld aan wordt gedaan dubieus vonden. Zou hier niet juist van de overgrote meerderheid tolerantie ten opzichte van de minderheid geëist moeten worden? Ze zeggen dat de vrijheid slechts beperkt mag worden als iemand er niet alles aangedaan heeft anderen de ongewenste confrontatie te besparen. [7]

[bewerk] Zie ook

Cartoons over Mohammed in Jyllands-Posten

[bewerk] Noten

Onderstaande voetnoten geven de bronnen voor de vermelde informatie.

1 www.sportwereld.be
2 blasfemie (www.amnesty.nl)
3 Jubilee Campaign (Reformatorisch Dagblad)
4 Friesch Dagblad, 20 juni 2003
5 Blasphemy op de Engelstalige Wikipedia
6 Strafgesetzbuch, Artikel 166
7 Bestaat een kunstexceptie?, Doctoraalscriptie K.J. Koelman, 1996 (bijgewerkt in 1997), Begeleid door J.J.C. Kabel
8 Ook kleinzoon Donner strijdt tegen 'uitbraakselen der hel', Trouw 17 november 2004
9 Artikel 147 / Smalende godslastering, Trouw 17 november 2004
10 Conflict in kabinet over godslastering, Trouw 17 november 2004
11 Artikel 147 WvS
12 Artikel 429bis WvS
13 Godslastering zelden bestraft, Katholiek Nederland
14 Persbericht Stichting CRK 16 december 2002
15 Aangifte CRK tegen Dierenbescherming 2002
16 uitspraak, LJN nummer AB3067: Shiva Entertainment C.V.
17 Kamerstuk 2004-2005, 29854, nr. 3, Tweede Kamer, Brief van de ministers van Justitie en van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties "De moord op de heer Th. Van Gogh", 10-11-2004
18 Biografie Jan Donner op www.parlement.com
19 Katholiek Nederland
21 Dissertatie A.L.J.M. Janssens, Strafbare belediging
22 Over Koos Plooy, Reformatorisch Dagblad
23 ZDnet nieuws - porno sites in Italië gesloten
24 Dagblad Metro 16 november 2004
25 Smalende godslastering: een stukje parlementaire geschiedenis, Parlement & Politiek

26 Biografie Oskar Panizzi

Categorieën: Misdrijf | Religie