Fonologie
De fonologie (< Grieks: φόνος 'klank' en λόγος 'woord') of klankleer is het onderdeel van de taalwetenschap dat de kleinste samenstellende onderdelen van de menselijke taal beschrijft en bestudeert. In het geval van gesproken talen zijn dit de klinkers en de medeklinkers; in het geval van gebarentalen betreft het de handvormen, bewegingen, etc., die een gebaar uitmaken.
Er wordt wel verschil gemaakt tussen diachrone en synchrone fonologie: de eerste beschrijft hoe klanksystemen in de loop van de tijd veranderen (zie bijvoorbeeld het artikel over h-deletie) terwijl de tweede beschrijft hoe een klanksysteem op een bepaald moment in elkaar zit: welke klinkers en medeklinkers heeft een bepaalde taal, welke lettergrepen kun je met die klinkers en medeklinkers vormen, hoe wordt bepaald op welke lettergreep de klemtoon ligt, enzovoorts.
Inhoud |
[bewerk] Verschil met de fonetiek
Anders dan de zusterdiscipline de fonetiek, waarin onder andere de spraaksignalen in fysisch detail worden bestudeerd, beschrijft de fonologie alleen klankverschillen voor zover deze van belang zijn voor een taal. In het Nederlands wordt de [k]-klank in koe doorgaans net iets anders uitgesproken dan de [k]-klank in kies, onder invloed van het feit dat de tong een andere positie inneemt bij het uitspreken van de volgende klinker [oe] dan bij het uitspreken van de volgende klinker [ie]. Sprekers van het Nederlands zijn zich van deze verschillen niet bewust en maken ook op geen enkele manier gebruik van dit verschil, dat daarom kan worden gezien als een onderwerp van de fonetiek en niet van de fonologie.
Terwijl de fonetiek gezien kan worden als een dochterdiscipline van de natuurkunde of de anatomie, gaat de fonologie over de manier waarop spraakklanken in ons hoofd zitten (als fonemen) en is daarmee uiteindelijk een dochterdiscipline van de psychologie (of van de sociologie). Overigens is de relatie tussen fonologie en fonetiek nog altijd een onderwerp van discussie: volgens sommigen is de fonologie als discipline overbodig omdat zij niets kan verklaren dat niet al door de fonetiek verklaard wordt, terwijl anderen omgekeerd beweren dat de fonetiek weinig bijdraagt aan het begrip van de klanken van menselijke taal.
[bewerk] Fonologische processen
Een belangrijk onderwerp van studie voor fonologen zijn fonologische processen of alternanties. Een voorbeeld uit het Nederlands is verscherping (in het Engels: final devoicing, in het Duits: Auslautverhärtung) . Uit de vergelijking van paren woorden als hon[d]en - hon[t], hui[z]en - hui[s], le[v]en - lee[f] en dergelijke kunnen we opmaken dat Nederlandse woorden nooit eindigen op een van de stemhebbende klanken [d], [z], [b], [v] en ('zachte') [g]. In plaats daarvan spreekt een Nederlandstalige een stemloze [t], [s], [p], [f] of 'harde' [g] uit. In taalkundig jargon zeggen we dan dat hij de fonologische regel 'verscherping' volgt. Het is een onderdeel van het Nederlands accent bij het spreken van vreemde talen als het Engels dat die regel daar ook wordt toegepast: een Nederlandstalige met een sterk accent spreekt bijvoorbeeld het Engelse bed uit als [bet].
Aan verscherping zijn een aantal eigenschappen van fonologische processen in het algemeen te illustreren. In de eerste plaats bestaat er een fonetische motivatie voor: stemhebbende klanken zijn aan het eind van een woord (als er geen klinker volgt) om fysieke redenen lastiger uit te spreken dan stemloze. Verscherping komt behalve in het Nederlands dan ook in een groot aantal andere talen voor, zoals het Pools, het Russisch, het Duits en het Turks. Tegelijkertijd kunnen we niet stellen dat verscherping een puur mechanisch effect is van het menselijk spraakapparaat, aangezien er ook legio talen zijn die het proces niet kennen. Een kind dat Nederlands leert moet, anders dan bijvoorbeeld een kind dat opgroeit in een Engelstalige omgeving, ook leren dat deze taal verscherping heeft. Verscherping is daarmee wel degelijk onderdeel van de grammatica van de taal Nederlands, en daarmee een onderwerp van studie voor de fonologie.
Behalve een synchroon proces van het moderne Nederlands zit er ook een diachrone kant aan de zaak. Ooit moet het Nederlands geen verscherping hebben gehad, en op een bepaald moment zijn Nederlandstaligen dus gaan verscherpen. We kunnen ons afvragen wanneer, hoe en waarom dit gebeurd is: dat is een onderwerp van studie voor de diachrone fonologie. Overigens kent het Nederlands al zolang het in geschreven vorm bestaat verscherping: in middelnederlandse geschriften komen we al vormen als lief tegen naast lieve. In het Fries is de ontwikkeling veel recenter: veel variëteiten van het Fries hebben pas in de loop van de negentiende en soms zelfs de twintigste eeuw verscherping gekregen.
Een ander fonologisch proces dat in veel talen van de wereld voorkomt (hoewel toevallig niet in talen die in Noordwest-Europa gesproken worden) is klinkerharmonie.
[bewerk] Geschiedenis
De basis van de moderne fonologie wordt wel gelegd bij geleerden als Ferdinand de Saussure, Nikolaj Troebetskoj, Jan Bauouin de Courtenay en Roman Jakobson. Overigens zou men ook kunnen zeggen dat negentiende-eeuwse geleerden als de Junggrammatiker zich reeds bezighielden met (diachrone) fonologie.
Het officiële begin van de moderne (synchrone) fonologie als wetenschappelijke discipline wordt soms wel gelegd in 1928 toen onder andere Troebetskoj en Jakobson spraken op het Internationale Fonetische Congres op het Binnenhof in Den Haag. De fonologie was het paradepaardje en het succesnummer van de zogenoemde structuralistische taalkunde; het (postume, onvoltooide) Grundzüge der Phonologie van Troebetskoj kan worden gezien als een hoogtepunt van het structuralisme. Pioniers van de fonologie in het Nederlandse taalgebied waren onder meer Jac. van Ginneken, Nicolaas van Wijk en A.W. de Groot, die hun belangrijkste fonologische werk schreven in de jaren dertig.
Een belangrijke naoorloogse ontwikkeling was de toepassing van de principes van de generatieve taalkunde op de fonologie. Dit gebeurde in eerste instantie door Noam Chomsky en Morris Halle in hun invloedrijke boek The Sound Pattern of English, dat onder meer inzichten uit het Amerikaanse en Europese structuralisme combineerde. Hoewel er vermoedelijk nog maar weinig fonologen zijn, die de theorieën uit dit boek letterlijk aanhangen, zijn invloeden ervan tot op de dag van vandaag aan te wijzen in stromingen als de optimaliteitstheorie.
In de loop van de jaren negentig van de twintigste werd de fonologie steeds pluriformer van opzet. Er kwam meer aandacht voor resultaten uit de fonetiek, de experimentele psychologie, de sociolinguistiek en andere disciplines. Bekende Nederlandse fonologen op dit moment zijn Paul Boersma, Geert Booij, Carlos Gussenhoven, René Kager en Wim Zonneveld.
[bewerk] Transcriptie
Voor nauwkeurige transcriptie van spraak maakt men gebruik van fonetische alfabets. Het bekendste voorbeeld van een fonetisch alfabet is het International Phonetic Alphabet; een vereenvoudigde versie (bijvoorbeeld voor gebruik op computers zonder Unicode) is SAMPA.
