Eise Eisinga

Eise Jelteszn Eisinga (Dronrijp, 21 februari 1744 - Franeker (?), 27 augustus 1828) was een Nederlands amateur-astronoom die zelf een planetarium bouwde. Dit bestaat nog steeds en is het oudste werkende planetarium ter wereld.

Eisinga werd geboren als zoon van een wolkammer. Hoewel hij hoogbegaafd was, mocht hij niet naar het gymnasium. Op zijn vijftiende gaf hij al een wiskundeboek uit van ruim 600 pagina's. Op zijn zeventiende gaf hij een boekje uit over de grondslagen van de astronomie. Eisinga werd wolkammer te Franeker en bekwaamde zich door zelfstudie aan de Franeker Akademie in de wiskunde en de astronomie. Hij verdiepte zich ook in zonnewijzers, en publiceerde hierover een boek met tekeningen van zo'n 150 zonnewijzers. Op 24-jarige leeftijd trouwde hij met Pietje Jacobs, met wie hij twee zoons kreeg.

[bewerk] Planetarium

Toen zich op 8 mei 1774 een conjunctie van de maan en de planeten Mercurius, Venus, Mars en Jupiter zou voordoen, gaf dominee Eelco Alta uit Bozum een boekje uit waarin hij voorspelde dat deze hemellichamen op elkaar zouden botsen. De aarde zou hierdoor uit haar baan worden geslingerd en zou in de zon verbranden. Door deze voorspelling ontstond in Friesland grote paniek. Om te laten zien dat daarvoor geen reden was, besloot Eisinga in de woonkamer van zijn huis een werkend schaalmodel van ons zonnestelsel te bouwen. Hij dacht die klus in zes maanden te kunnen klaren, maar pas in 1781 was het planetarium voltooid. Nog in datzelfde jaar werd de planeet Uranus ontdekt. Voor deze buitenplaneet was in het planetarium van Eisinga, dat zich in het plafond van zijn woonkamer bevond, geen plaats meer.

Eisinga werd ereburger van Franeker en kreeg enkele erebaantjes. In 1787 raakte hij als patriot echter in conflict met enkele prinsgezinden van de plaatselijke schutterij. Hij vluchtte naar Duitsland, en vestigde zich enkele jaren later als wolkammer te Visvliet. Omdat hij tot vijf jaar verbanning uit Friesland was veroordeeld, bleef Eisinga in Visvliet wonen. Zijn echtgenote was inmiddels overleden, en te Visvliet trad hij opnieuw in het huwelijk.

In 1795 keerde hij naar Franeker terug. Eisinga werd buitengewoon hoogleraar aan de Franeker Academie, tot deze in 1811 op last van Napoleon werd gesloten. Koning Willem I bezichtigde het planetarium in 1818, en kocht het vervolgens aan voor de Nederlandse staat. Eisinga overleed in 1828 op 84-jarige leeftijd. Hij liet een testament na waarin hij de werking van zijn planetarium beschreef.

In 1859 werd het planetarium door de Nederlandse staat geschonken aan de stad Franeker. De straat waaraan het vroegere woonhuis van Eisinga lag werd later de Eise Eisingastraat genoemd. Op 5 mei 1994 gaf KPN een postzegel van 80 cent uit, ter gelegenheid van het 250 ste geboortejaar van Eisinga. In hetzelfde jaar publiceerde Piter Terpstra een roman over Eisinga. In mei 2006 ontving het planetarium het predicaat 'Koninklijke'. In 2006 werd Eise Eisinga opgenomen in de Canon van Nederland.