Alfred Schütz
Alfred Schütz (1899-1959) was een Oostenrijks filosoof en socioloog.
Inhoud |
[bewerk] Leven.
Hij werd in 1899 in Oostenrijk geboren in een Weense middenklassefamilie. Hij volgde een klassieke middelbare schoolopleiding, en deed veel aan muziek. Op zijn 17e volbracht hij tijdens de Eerste Wereldoorlog in één van de hevigste gevechten in Italië zijn militaire dienst. (Op deze oorlogservaring ervaring en zijn terugkeer in de maatschappij is mede zijn latere opstel "The homecomer" gebaseerd.) Geheel vervreemd van de maatschappij kwam hij terug in Oostenrijk, een land dat geheel in crisis was. In zijn rechtenstudie werd een belangrijk deel gevuld met economie, sociologie en filosofie. Zijn bekendste docenten waren Hans Kelsen (rechten) en Ludwig von Mises (economie). Zijn doctoraal behaalde hij in hetzelfde jaar (1920) als zijn vriend, de latere filosoof Felix Kaufmann. Vlak daarvoor kreeg hij een baan bij een associatie van Weense banken. Dit werk, dat zijn bestaan enige zekerheid gaf, bood hem de mogelijkheid om in zijn vrije tijd te blijven studeren en schrijven. Hij onderhield over zijn wetenschappelijke werk voortdurend contact met Kaufmann, die zich iets dichter bij de positivisten van de later in '29 opgerichte Wiener Kreis opstelde. Kaufmann verkreeg in '22 nog zijn doctoraal filosofie en werd aangesteld als ongesalarieerd Privatdozent in de filosofie van het recht. De sociale wetenschappen werden destijds hoofdzakelijk bestudeerd in de faculteiten van de Rechts und Staatswissenschaften. Gesalarieerde academische carrières waren niet beschikbaar. Kaufmann kon zich kennelijk in tegenstelling tot Schutz een dergelijke positie permitteren. Schutz nam echter wel deel aan de Seminars van de econoom Mises.
[bewerk] Werk
Vanaf de beëindiging van zijn studie zocht Schutz naar concepten om de onvolkomenheden van Webers sociologie te overwinnen. Hij onderschreef tijdens zijn studie, en mogelijk tot '24 de neo-kantiaanse positie. Toen hij wellicht al onder invloed van Henri Bergson zijn neo-kantiaanse positie verlaten had kwam zijn Bergsonproject op gang. Hij werkte daar van '24 tot '28 aan. Daarin komen alle thema's die later in zijn bekend geworden "Der sinnhafte Aufbau" behandeld worden al aan de orde. Waarschijnlijk kon dit allesomvattende werk daarom later in twee jaar geschreven worden. Het is belangrijk om in te zien waarom hij Kant verwierp, en ook de eerste geschriften van Edmund Husserl niet geschikt achtte om Max Weber te perfectioneren. Hij koos om deze redenen eerst voor Bergson. Het Bergsonproject mislukte uiteindelijk toch. In de inleiding van zijn Bergson-studie zet Schutz zijn positie t.o.v. Husserl en Kant uiteen. Sinds Immanuel Kant was het streven centraal komen te staan om de sferen van onze wereld zo nauwkeurig mogelijk ten opzichte van elkaar af te grenzen. Men probeerde om objecten onder een minimum aantal categorieën te laten vallen met behulp van formele procedures. Dit is uiteraard ook belangrijk om de sfeer van de sociale wetenschap te kunnen vaststellen. Schutz stelt dat dit opsporen van de verschillende sferen van de werkelijkheid op twee manieren kon. De kantianen achterhalen de productie van het object door de methode, terwijl Husserl vond dat reeds bestaande sferen via zuivering van begrippen geïdentificeerd moesten worden. Schutz acht beide methoden van groot belang voor de natuurwetenschap, maar ongeschikt voor de sociale wetenschap. Kant poogde via het zuivere redeneren bijvoorbeeld de sfeer van de godsdienst af te bakenen. De a-priori in de geest bestaande noodzakelijke regels waarmee gedacht werd (Denknotwendigkeiten) gaan volgens Kant vooraf aan de sensoriele perceptie van objecten. Het subjectieve ligt achter deze rede, is er onafhankelijk van, en moet volgens Kant onbepaald blijven. De categorieën die de wetenschap creëert worden zinloos als ze op dit vrije creatieve leven worden toegepast. De rede die vooraf bestaat bepaalt wat zinvol is en wat niet. Schutz is echter met Bergson de overtuiging toegedaan dat dit een ongeoorloofde inperking is ten opzichte van de veel complexere gebeurtenissen die zich in het bewustzijn afspelen, waaruit elke rede afgeleid moet worden. Het bewustzijn houdt zich niet aan Kants categorieën, maar creëert ze. Kant veronderstelde zo bijvoorbeeld dat aan symbolische systemen zoals de taal betekenis-immanente wetten ten grondslag lagen. Het Bergson project had als neven oogmerk om dit formalisme ten aanzien van de taal (denk aan Ludwig Wittgenstein I te bestrijden. Door het symbolische karakter van het product 'taal' kon volgens Schutz nooit een volledig begrip van dit product worden bereikt. Husserls' Logische Untersuchungen (LU)(1901) en Ideeën 1. (1913) verwierp Schutz eveneens voor de oplossing van de afzondering van de sfeer van het sociale. De reden hiervoor is niet dat Husserl de sfeer van het bewustzijn niet zonder voorafgaande a-priori's onderzocht, maar dat hij in de L.U. de sfeer die voorafgaat aan het wetenschappelijk redeneren niet onderzocht. Het is Henri Bergson die zich daar al uitgebreid mee bezig had gehouden. Een aantal noties die Bergson in dit verband ontwikkeld had blijven voor Schutz ook later van belang. (M.n."Essai sur les données immédiates de la conscience" (1889) en "Matière et mémoire" (1896). Ook verwierp hij Husserl, omdat hij niet inzag hoe de constitutie van wetenschappelijke begrippen opgehelderd kon worden als niet eerst duidelijk werd hoe bepaald kon worden wat intersubjectieve opheldering van betekenisvolle begrippen überhaupt inhoudt. Volgens Schutz moet op concepten die die vraag beantwoorden elke notie over de intersubjectieve realiteit al dan niet wetenschappelijk gebaseerd worden. Op dat punt ziet Schutz dan al de betekenis van het werk van Max Scheler in. (Wesen und Formen der Sympathie.1923) Het Bergson-project mislukte echter omdat de theorie van Bergson te weinig rationeel was, en teveel een intuïtionistische psychologie voorstond. De introspectieve data van Bergson bleken niet geschikt om een sociologische theorie van intersubjectief begrijpen tot stand te brengen. Bergson ontkende verder op vele punten de mogelijkheid om de sfeer van het bewustzijn systematisch te kunnen benaderen. Toen Husserl zich bezig ging houden met de voorwetenschappelijke wereld, en met het probleem van de intersubjectiviteit, en dat deed met een strikt rationele methode, liet Schutz zijn Bergsonproject (waarschijnlijk eind 1927) vallen, en begon hij met zijn vriend Kaufmann aan een intensieve studie van Husserls werk. Hij begon vanaf dat moment met "Der sinnhafte Aufbau" Hij bestudeerde nu ook de latere werken van Husserl. ("Vorlesungen zur Philosophie des inneren Zeitbewusstseins" dat net uit was, "Formale und transzendentale Logik" (1929), en zijn Cartesiaanse Meditaties. (1931). Dit eerste boek "Der sinnhafte Aufbau der sozialen Welt" voltooide hij begin 1932. Hij dicteerde het aan zijn vrouw Ilse die het uittypte. De uitgave werd gefinancierd en via onderhandelingen geregeld door Otaka, een vriend uit Japan die wetenschappelijk gelijksoortige doelen had als Schutz. Dat was nodig, omdat onbekende auteurs hun boeken niet zomaar gepubliceerd konden krijgen. Kaufmann becommentarieerde en corrigeerde het werk. Schutz verduidelijkte op aandringen van Kaufmann vele termen die hij uit Husserls' filosofie had overgenomen. In april '32 stuurt Schutz met veel dank aan Kaufmann hem de eerste kopie van het boek. Door uitputting en tijdgebrek zegt Schutz gedwongen te zijn verdere veranderingen aan het werk achterwege te laten. Hij liet het werk vervolgens aan Husserl lezen die hij zo persoonlijk leerde kennen, hetgeen tot Hussels dood in 1938 zou resulteren in een lange onderlinge uitwisseling van gedachten. Hij schrijft Kaufmann in juni al vanuit Freiburg waar hij Husserl bezocht, dat zij onafhankelijk in staat zijn gebleken Husserls werk juist te interpreteren en verder te ontwikkelen. Husserl vraagt Schutz om zijn L.U. en Cartesiaanse Meditaties te becommentariëren. Hoewel hij destijds nog op een onduidelijke manier afstand hield tot Husserl waren deze besprekingen toen reeds kritisch. Husserl bood hem aan zijn assistent te worden in Freiburg, een aanbod wat Schutz afsloeg.
[bewerk] Invloed op tijdgenoten
Voor de Anschluss vertrok Schutz naar Parijs, waar hij onder andere Maurice Merleau-Ponty en Aron Gurwitsch persoonlijk leerde kennen. Mij is onbekend of voor Schutz zijn joodse afkomst daarbij een rol heeft gespeeld. Gurwitsch had via Husserl van Schutz gehoord. Door Husserl kregen zij contact in Parijs. Gurwitsch had onderzoek bij Husserl gedaan, en werkte samen met andere pioniers op het gebied van de Gestalt psychologie. (Kurt Goldstein en Adhemar Gelb) Hij gaf lezingen aan de Sorbonne die door Maurice Merleau-Ponty gevolgd werden. Schutz en Gurwitch waren voor elkaar de meest intensieve studiegenoten. Dat zou zo blijven tot Schutz' dood in 1959. In 1939 emigreerde hij naar de Verenigde Staten van Amerika hetgeen vergemakkelijkt werd door het feit dat zijn werkgever ook daarheen uitweek. Daar ging hij door met zijn onderzoekingen. Hij was aan van de oprichters van de International Phenomenological Society (1939), en werd redacteur van het bijbehorende tijdschrift Philosophy and Phenomenological Research. Hij begon in 1943 college te geven aan de Graduate Faculty of the New School for Social Research in New York. Dit was destijds een plaats van samenkomst voor vele gevluchte Europese wetenschappers. Hij onderhield contact met Kaufmann die ook naar de V.S. gevlucht was. Hij begon contacten te leggen met vele Amerikaanse wetenschappers, en werd door enkele van hen beïnvloed. Zijn discussie met Talcott Parsons is zeer bekend geworden. Vanaf 1952 tot zijn dood in 1959 was hij hoogleraar aan de School for Social Research, en maakte hij enige school. Thomas Luckmann en Peter Berger zijn zijn bekendste leerlingen geworden. Verder zijn Garfinkel als de grondlegger van de etnomethodologie, en in mindere mate Paul Ricoeur bekende figuren die door Schutz beïnvloed zijn. Zijn interesse en geschooldheid in de filosofische problemen van de Geisteswissenschaften gaven hem in de sociale wetenschap op een aantal punten een voorsprong op de hoofdzakelijk mathematisch geschoolde Husserl. Hij anticipeerde in zijn eerste werk op een aantal oplossingen van problemen waar Husserl zich pas aan het einde van zijn leven uitgebreid mee bezig zou gaan houden.
[bewerk] Latere werken
Schutz heeft na zijn eerste boek zijn gedachten nooit meer integraal bijeengebracht. In een dertigtal artikelen heeft hij zijn ideeën verder ontwikkeld en aangescherpt. De grondstructuur van zijn denken zoals dat te vinden is in de "Der sinnhafte Aufbau" is gehandhaafd gebleven. Ik zal zijn latere artikelen alleen in mijn beschouwing betrekken voor zover zijn eerste werk tot onduidelijkheden aanleiding kan geven, en voor zover Schutz zijn standpunt later veranderd of explicieter uitgewerkt heeft. Door zijn zeer voorzichtige werkwijze, waarin hij zich nooit heeft laten verleiden om te snel voor een bepaalde positie te kiezen, wordt Schutz' werk gekenmerkt door een grote mate van eenheid en consistentie. Aan het einde van zijn leven heeft Schutz nog een poging ondernomen zijn gedachten in een werk uiteen te zetten. Voordat dat werk voltooid kon worden overleed hij. Dit door Thomas Luckmann voltooide werk laten we hier verder buiten beschouwing, evenals de inmiddels gepubliceerde manuscripten uit Schutz' Bergson periode voorafgaande aan "Der sinnhafte Aufbau".
