Plattdüütsch
From Wikipedia
| Plattdüütsch | |
|---|---|
| Warrt snackt in: | Düütschland, Nedderlannen |
| Sprekertall: | üm un bi 3 Millionen |
| Linguistisch Klassifikatschoon: |
|
| Offiziellen Status | |
| Amtsspraak in: | |
| Spraakkoods | |
| ISO 639-1: | - |
| ISO 639-2 (B): | nds |
| ISO 639-2 (T): | - |
| SIL: | nds |
| Rebeet, woneem de Spraak snackt warrt | |
 |
|
Plattdüütsch is ene germaansche Spraak. Se höört dor denn to de westgermaanschen Spraken. Se hett den tweten germaanschen Luudwannel nich mitmaakt un is dormit ene nedderdüütsche Spraak. De Utdrück Nedderdüütsch un Neddersassisch warrt denn ok ganz faken jüstso bruukt as Plattdüütsch.
De offizielle Sprakenkood na ISO 639-2 is nds. Plattdüütsch is in de Europääsche Charta vun de Regional- un Minnerheitenspraken opnahmen.
Inholtsverteken |
[Ännern] Historie
Dat Plattdüütsche kummt vun dat Ooltsassische af, de Spraak vun de Sassen. De öllsten Texten in Ooltsassisch, de unsd nableven sünd, stammt ut dat 9. Johrhunnert. In dat 12. Johrhunnert hett sik ut dat Ooltsassische dat Middelnedderdüütsche rutbillt. Disse Spraak weer de Hannelspraak vun de Hanse. Mit de Hansekooplüüd hett sik dat Middelnedderdüütsche in’n ganzen Noord- un Oostseeruum utbreedt un weer dor de wichtigste Spraak. Vele middelnedderdüütsche Wöör hebbt dorbi Ingang in de skandinaavschen Spraken funnen. Doch as dat 16. Johrhunnert to Enn güng, weer de Tiet vun de Hanse meist vörbi. Bi de betern Lüüd weer nu dat Hoochdüütsche de feinere Spraak. De middelnedderdüütsche Utglieksspraak, de sik rutbillt harr, füll nu in enkelte Dialekten utenanner. Eerst an’t Enn vun dat 18. Johrhunnert füngen de eersten Schrievers wedder an, Literatur in de Spraak optoschrieven, de middewiels den Naam Plattdüütsch annahmen harr. Dat Woort Plattdüütsch keem toeerst bi Cornelis Lettersnijder in dat 16. Johrhunnert op. Vördem bruken de Minschen den Utdruck sassesch oder, wenn se sik nich vun de annern düütschen Varianten afsetten müssen, ok eenfach düdesch. Dat Plattdüütsche hett vun dat 16. bet 20. Johrhunnert blots as Nahspraak vun de eenfachen Lüüd deent. In School, Kark wöör jümmer mehr Hoochdüütsch oder Nedderlandsch de Hauptspraak. Vun de Merr vun dat 20. Johrhunnert an is dat Hoochdüütsche denn ok mehr un mehr in den Nahberiek indrungen. Hoochdüütsch harr dat gröttere Prestiesch.
[Ännern] Spraakrebeet
Plattdüütsch warrt vör allen in’n Noorden vun Middeleuropa snackt, in Noorddüütschland un de Nedderlannen.
De Grenz to dat Nedderlandsch-Nedderfränksche un dat Westfreesche liggt an de Noordsee bi’t Lauwersmeer. Dat liggt an de Grenz vun de nedderlandschen Provinzen Grunneng un Freesland. De Spraakgrenz folgt nu groff de Grenzen vun de Provinz Freesland. Op de ne’en Polder in dat Eisselmeer warrt kuum Plattdüütsch snackt. De Spraakgrenz folgt de ole Waterkant vun dat Eisselmeer. Blots dat fröhere Eiland Urk, dat nu to’n Noordoostpolder höört, höört to dat plattdüütsche Spraakrebeet. Dat Rebeet reckt bet an de Grenz na de Provinz Utrecht un löppt denn dör de Provinz Gelderland na de düütsche Grenz to. Twischen Emmerik un Bokelt löppt de Spraakgrenz över de Staatsgrenz.
Se folgt nu de Süüdgrenz vun Westfalen bet na de Grenz to dat Bundsland Hessen. Dor löppt se nu, knapp op hessisch Rebeet, langs na Noordoosten, knappt de süüdlichste Eck vun dat Bundsland Neddersassen af un löppt dann an de Grenz to Döringen lang, mit blots en poor Öörd vun Döringen op plattdüütsch Rebeet. In Neddersassen in’n Horz liggt en lütte Spraakinsel, in de middeldüütsche Dialekten snackt warrt, de ut dat Arzgebirg inwannert sünd. De süüdliche Spraakgrenz löppt wieder dör dat Bundsland Sassen-Anholt an de Münn vun de Saale in de Elv langs na dat Bundsland Brannenborg rin. De Verloop vun de Spraakgrenz weer in Sassen-Anholt in fröhere Tieden en ganz Stück wieder in Süden, binah bet na Leipzig ran. Ut dit Rebeet is dat Plattdüütsche aver vun middeldüütsche Dialekten verdrängt. Ok in Wittenbarg warrt hüdigendaags Middeldüütsch snackt, aver op dat Rebeet vun Brannenborg kummt dat plattdüütsche Spraakrebeet noch meist wedder bet op de Hööch vun Wittenbarg dal. Denn maakt de Grenz aver en groten Bagen na Noorden üm Berlin rüm un geiht denn Stück noorden vun Frankfort an de Oder an de poolsche Grenz ran. In meist dat ganze Brannenborger Rebeet is dat Plattdüütsche blots noch swack vertreden un nich mehr vital.
In de Rebeden achter de Grenz na Polen to gifft dat, sietdem de Düütschen na’n Tweten Weltkrieg verdreven worrn sünd, kuum mehr Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de Oostsee. Ok vör 1945 geev dat achter de hüdige poolsche Grenz kene klore Spraakgrenz. Dat weer en groot Mischmasch ut düütsche un poolsche Spraakinseln. Bi Kulm geev dat ok ene oberdüütsche Spraakinsel un in dat Rebeet vun Marienborg un Allensteen in Oostpreußen ene middeldüütsche Spraakinsel. De Rest vun Oostpreußen un dat Rebeet vun Danzig weren Plattdüütsch.
De Grenz to dat Däänsche is ok kene klore. In öllere Tieden weer Sleswig däänsch un in’n Westen noordfreesch. Doch mit dat Middelnedderdüütsche hett sik dat Düütsche utbreedt. Hüüt is groff de Staatsgrenz de Spraakgrenz.
Fröher weren ok de Freeslannen keen Deel vun dat plattdüütsche Spraakrebeet. In Oostfreesland hett dat Plattdüütsche dat Oostfreesche aver kumplett verdrängt. Blots dat Saterland is dor as freesche Spraakinsel nableven. In dat Saterland un Noordfreesland harr dat Plattdüütsche lang ene Opgaav as Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied blangen dat freesche as Nahspraak.
Mit Utwannerers is dat Plattdüütsche ok in annere Delen vun de Welt kamen un hett sik dor över mehr oder minner lange Tiet hollen. Vör allen de Mennoniten, de den Dialekt Plautdietsch snacken doot, sünd hier vun Belang. Se leevt in Gegenden in Argentinien, Kanada, Mexiko, Paraguay un de USA. Dat gifft aver ok Rebeden, in de kene Mennoniten leevt un in de sik Plattdüütsch hollen hett. Dorto höört to’n Bispeel Rebeden in de USA .
As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoochdüütsche bruukt, in de Nedderlannen dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is blots Nahspraak. Aver ok as Nahspraak hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in vele Delen vun dat Spraakrebeet de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ok för de Spraakinseln in annere Länner gellt dat to’n Deel, dor hebbt dat vun de Utwannerers mitbröchte Hoochdüütsch oder de Landsspraken (mehrtsendeels Engelsch oder Spaansch) disse Opgaven.
[Ännern] Status
Dat Plattdüütsche warrt na de Europääsche Charta vun de Regional- un Minnerheitenspraken siet 1998 as Regionalspraak in Düütschland un ok in de Nedderlannen schuult. In Düütschland warrt dat in de Bundslänner Bremen, Hamborg, Meckelnborg-Vörpommern, Neddersassen un Sleswig-Holsteen na Deel III vun de Sprakencharta schuult, in de Bundslänner Brannenborg, Noordrhien-Westfalen un Sassen-Anholt un in de Nedderlannen na Deel II.
[Ännern] Grammatik
Kiek ünner Plattdüütsche Grammatik
[Ännern] Vokabular (de Wöör)
Kiek ünner Plattdüütsch Vokabular
[Ännern] Schrievwies
Kiek ünner Plattdüütsche Orthographie
[Ännern] Dialekten
Plattdüütsch kann eerstmal in twee Gruppen indeelt warrn: Neddersassisch westen vun de Elv un Oostnedderdüütsch oosten vun de Elv. Neddersassisch is dorbi de Spraak, de vun dat Ooltsassische, de Spraak vun den olen Sassenstamm, afstammt. Dat Oostnedderdüütsche dorgegen warrt in de Rebeden snackt, woneem vördem Slaven leevt hebbt (ünner annern Polaben un Sorben) un wo eerst later Düütsche henkamen sünd. De Minschen ut dat Sassenland hebbt dorbi mit Nedderlanners un Flamen tohoop siedelt un de Spraak hett dorüm vun de slaavschen Spraken un dat Nedderlandsche veel af. De Grenz löppt dör den Oosten vun Holsteen, sniedt vun dat Bundsland Neddersassen dat Wendland af un löppt denn in de Neeg vun de Grenz vun de Bundslänner Sassen-Anholt un Brannenborg na Süden.
Dat gifft ’n Hümpel Grootdialekten un soveel Dörpsdialekten as Flegen op den Mess. Kanns so indelen:
[Ännern] Neddersassisch (Westnedderdüütsch)
- Noordneddersassisch (wat de mehrsten Neddersassisch-Speker snackt)
- Platt in de Ilvmarschen
- Westneddersassisch (Bremer Platt, Ollnborger Platt u. a.)
- Eiderstedter Platt
- Sleswigsch
- Holsteener Platt
- Hamborger Platt
- Heidjer Platt
- Oostfreesch Platt
- Westplatt
- Emslänner Platt
- Grunnengs un Noord-Drents
- Midden-Drents
- Zuid-Drents
- Twentsch
- Twents-Graafschaps
- Stellingwarfs
- Veenkoloniaals
- Gelders-Overijssels en Urks
- Achterhoeks
- Sallands
- Veluws
- Noord-Veluws
- Oost-Veluws
- Kollumerlands
- Westfäälschet Platt
- Mönsterlänsk Platt
- Ostwestfäälsch
- Westmönsterlänner Platt
- Südwestfäälsch
- Ostfäälschet Platt
[Ännern] Oostnedderdüütsch
- Mekelnborg-Vörpommersch Platt
- Mekelnborger Platt
- Vörpommersch
- Rügener Platt
- Oostpommersch
- Mark-Brannenborger Platt
- Niederpreußisch
- Oostpreußisch
- Westpreußisch
- Plautdietsch
[Ännern] plattdüütsche Begrepen in't Hochdüütsch
- binnen (Binnenschifffahrt, binnen... Minuten)
- Achterdeck (vun achter, niederdeutsch för hinter)
- Rummel (Jahrmarkt)
- dröge (trocken)
- Im Nu (sofort, vun nu, niederdeutsch för jetzt)
- schnacken (reden, bereden)
[Ännern] Kultur
[Ännern] Musik
- Godewind
- De Plattfööt
- Speelwark
- Timmerhorst
- Knut Kiesewetter
- Jan Willem („Lewt denn de ole Lanz Bulldog noch“)
- Torfrock
- De Wangeroogers
- De Drangdüvels
- dat Leed Hasch un Rock vun Fischmob
[Ännern] Weblenken
- plattdüütsch Wöörbook (hoochdüütsch, plattdüütsch)
- Plattmaster (hoochdüütsch, plattdüütsch, engelsch)
- List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett (hoochdüütsch)
- Nu is de Welt platt!, wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (mehrsprakig)
- Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche), so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch)
- KDE op Platt (plattdüütsch)
- Diesel, dat oostfreeske Bladd up Platt (plattdüütsch)
- Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt (plattdüütsch)
- Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen (plattdüütsch)
