Kínverska
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
| Kínverska ('汉语 Hànyǔ, 中文 Zhōngwén) | |
|---|---|
| Talað hvar: | Kína (Alþýðulýðveldið Kína, Taívan, Hong Kong og Macau), Singapúr, Malasía, Indónesía |
| Heimshluti: | Austur-Asíu |
| Fjöldi málhafa: | Yfir 1300 milljónir |
| Sæti: | 1 |
| Ætt: | Sinó-Tíbetsk |
| Opinber staða | |
| Opinbert tungumál: | Kína, Tævan, Singapúr, Sameinuðu þjóðirnar |
| Stýrt af: | |
| Tungumálakóðar | |
| ISO 639-1: | zh |
| ISO 639-2: | chi (B) og zho (T) |
| SIL: | ZHO |
| Tungumál – Listi yfir tungumál | |
| Þessi grein gæti innihaldið hljóðfræðitákn úr alþjóðlega hljóðstafrófinu í Unicode. | |
Kínverska (á frummálinu 汉语/漢語 (Pinyin: Hànyǔ); 中文 (Zhōngwén); 华语/華語 (Huáyǔ); eða 华文/華文 (Huáwén)) er tungumál sem er hluti af Sínó-tíbetska málaflokknum. Kínverska er það tungumál sem flestir eiga að móðurmáli ef tekið er tillit til þess að allar mállýskurnar eru flokkaðar undir einn hatt. Rúmlega einn af hverjum fimm jarðarbúum talar einhvers konar kínversku sem sitt móðurmál. Í kínversku er gjarnan talað um yu (语) og wen (文) þegar talað er um tungumál. Yu vísar almennt til talmáls en wen til ritmáls.
Efnisyfirlit |
[breyta] Talmál
Í kínversku eru margar ólíkar mállýskur og mismunur þeirra getur verið svo mikill að þær skiljast ekki innbyrðis. Hið opinbera talmál í Kína heitir Putonghua eða 普通话 (Pinyin: Pǔtōnghuà) eða „staðlaða málið“ og er afbrigði af mandarín mállýsku, sem er útbreiddasta mállýskan. Putonghua byggist fyrst og fremst á Peking mállýsku (afbrigði af mandarín) og er töluð við kennslu í skólum og í útsendingum ljósvakamiðla.
Aðrar algengar mállýskur eru kantónska (Guangdonghua) sem er t.d. töluð í Kanton-héraðinu og Hong Kong, Sichuan-mállýska (Sichuanhua) sem er töluð í Sichuan-héraði og Shanghai-mállýskan (Shanghaihua) sem er aðallega bundin við borgina Sjanghæ.
[breyta] Ritmál
Kínverskt ritmál er að hluta til bæði myndmál og hljóðmál og byggist á kínverskum táknum (漢字/汉字 Pinyin: hànzì). Til eru tvær útgáfur af kínversku táknkerfi: einfölduð kínverska og hefðbundin kínverska. Byrjað var að nota einfölduðu útgáfuna kringum 1950 eftir að kínverskir kommnúnistar komust til valda en hefðbundna útgáfan er enn við lýði og er m.a. annars notuð í Taívan, Hong Kong og af vissum kínverskum fjölmiðlum erlendis.
Táknkerfið byggist á því að hvert tákn hefur sína eigin merkingu og borið fram með einu atkvæði. Táknin eru annað hvort grunntákn eða samansett úr fleiri grunntáknum. Táknhlutarnir gefa þá ýmist til kynna um merkingu orðsins eða framburður þess. Grunntáknin má rekja til upphaf myndmálsins allt að fyrir 8000 árum en heildstætt táknkerfi þróaðist fyrir um 3500 árum sem gerir kínverska ritmálið að einu elsta ritmálið í heiminum.
Kínverska er sérstæð að því leyti að hana má lesa bæði skrifa (og lesa) lárétt og lóðrétt, sökum eðlis táknanna. Þegar kínverskur texti ritaður á láréttan hátt, þá er það ritað frá vinstri til hægri og svo niður á við, líkt og í íslensku. Aftur á móti þegar táknin er skrifuð lóðrétt, þá er það venja að skrifa niður á við og svo til vinstri.
Ólík tákn geta haft eins framburð (skv. Pinyin m.t.t. tónunar í Putonghua) þó svo að merkingar þeir séu gjörólíkar. Til dæmis er 新 og 心 gjörólík tákn og eru nákvæmlega eins borin fram en hið fyrra þýðir „nýr“ en seinna „hjarta“.
[breyta] Málfræði
Kínversk málfræði er töluverð frábrugðin þeirri málfræði í Indó-evrópskum málum. Hér eru nokkur einföld dæmi:
- Tíðir: Myndir sagna eru eins í nútíð og þátíð.
- Fleirtölumyndir: Nafnorð eru eins í eintölu og fleirtölu. Viðeigandi töluorð eða fleirtöluviðskeyti aðgreinir eintölu frá fleirtölu.
- Fallbeygingar: Hvorki nafnorð né lýsingarorð fallbeygjast.
- Orðaröðun: Svipað og í ensku: Frumlag + sögn + andlag, bæði í aðal- og aukasetningum. Atviksorð á sögnum (t.d. neitun) koma fyrir á undan sögninni.
[breyta] Rómönskun
Þegar kínversk tákn eru umrituð yfir á latneska (rómverska) bókstafi kallast það rómönskun. Algengasta aðferðin kallast pinyin eða 拼音 (pinyin: Pīnyīn] sem þýðir „samsett hljóð“. Kerfið byggist aðallega á því að sérhljóðarnir eru merktir á fjóra mismunandi vegu fyrir ofan stafina, t.d. ā á ǎ à, og gefa merkingarnar til kynna tónun stafsins eða táknsins. Þetta er t.d. ein af aðferðunum við að slá inn kínversk tákn inn á tölvu. Þá eru skrifaðir tölustafi í stað merkinganna eftir hverja umritun á tákni. Einfalt dæmi: Ísland er skrifað Bīngdǎo á pinyin. Í tölvu er slegið inn: „bing1dao3“ og út kemur „冰岛“ á skjánum. Oft má sleppa tölustöfunum þar sem tölvan þekkir til orðsins og í þessu tilviki er nóg að skrifa „bingdao“.
