Fisikaren historia
Wikipedia(e)tik
 |
Artikulu hau fisikari buruzko zirriborroa da. Wikipedia lagun dezakezu edukia osatuz. |
Fisikaren historian zehar mundu materialaren ulertzean aldaketa garrantzitsuak gertatu izan dira, matematika eta filosofia arloetan, esaterako, baina baita teknologia arloan ere. Azken honetan ia egunero gertatzen diren aurreratzeak direla eta azkenengo mendeetan gizarteak transformaketa sakona jasan du. Fisika jakintza bat izateaz gain, jakintza hau praktikan jartzen eta transmititzeaz ere arduratzen da. Iraultza zientifikoa, 1600 urtearen hasieran gertatutakoa antzinako eta pentsaera klasikoaren arteko mugatzat hartu daiteke. XX. mendearen hasieran gertatutako bigarren iraultza fisika modernoaren jaiotza ekarri zuen. Gaur egun oraindik galdera asko daude erantzuteko eta beraz fisika zientzia osatu gabetzat hartzen da. Galdera hauek unibertsoaren adinetik partikula subatomikoen izaerara doaz eta erantzungabeko buruhausteak asko dira. Mundu materiala deskribatzen duen teoria bakarrik ez dago momentuz, eta beraz teoria partzialak erabili behar ditugu natura ulertzeko.
Eduki-taula |
[aldatu] Aintzinako fisika
Aintzinatik dator gizakiak naturaren jokaera ulertzeko nahia, adibidez materia ezberdinen ezaugarri ezberdinak edo ta zergatik gauzak lurrerant erortzen diren aske uzterakoan. Eguzki eta ilargiaren mugimenduak edo ta lurraren forma mendeetan zehar fisikari askoren jakinmina sorrerazi du. Aintzinean hauetako fenomeno asko jainkoen ekintzak bezala ulertzen ziren. Azkenik azalpen espekulatibo batzuk egin ziren galdera hauei erantzuteko, nahiz eta asko gaizki egon, adibidez Ptolomeok lurra unibertsoaren erdian dagoela eta beste izarrek buelta ematen diotela bere "Almagesto" liburuan esan zuenean. Ideia hau erdi aroan zehar unibertsoaren teoria bezala iraun zuen. Gogoratzekoa da gaur egungo fisikaren hainbat teoriak ere, mekanika kuantikoa eta erlatibitate orokorra azalpen sistematikoa jarraitzen dituztela eta edozein momentutan teoriek hainbat gauza azaldu ezin ditzaketela sinisten dutenak ere badaudela. Aintzinako teoria fisikoak filosofian zuten oinarria eta teoriaren zuzentasuna frogatzeko saiakuntzarik ez zirela ia egiten.
[aldatu] Indiako kontribuzioak
Kristo aurreko 2400 urte aldera, aintzinako Harappan zibilizazioaren portu nagusiko hirian, Lothalen, maskorrak erabiltzen zituzten konpas baten antzera zeruertzaren angeluak nehurtzeko, bai eta izarren posizioa ezagutzeko. Vedic zibilizazioan, kristo aurreko 9. mendetik kristo aurreko 6. mendera, Yajnavalkya astronomoak bere Shatapatha Brahmana liburuan heliozentrismoaren lehen aipamenak egin zituen, lurra borobila dela eta hainbat gorputz esferikoekin batera, eguzkiari biraka dabil. Lurra eta eguzki eta ilargiaren arteko urruntasuna ere nehurtu zituen, distantzia beraien diametroak 180gatik nehurtuz, egungo balioetatik nahiko urbil: ilargi eta lurraren arteko distantzia ilargiaren diametroa bider 110.6 da, eguzki eta lurraren artekoa 107.6 delarik.
Vedic garaiko indioek mundu materiala oinarrizko bost elementuz osatuta zegoela pentsatu zuten: lurra, sua, haizea, ura eta eterrra edo espazioa. Kristo aurreko 6. mendetik aurrera teoria atomiko sistematiko bat proposatu zuten, haien artean Kanada (filosofo) and Pakudha Katyayanaek. Atomista indio hauen ustetan, 9 elementuen atomo ezberdinak daude, atomo bakoitzak 24 ezaugarri dituelarik. Atomo hauek nola elkartzen, erreakzionatzen, dardaratzen, mugitzen edo beste edozein ekintza azaltzen zuten teoriak garatu zituzten, bai eta nola atomoek molekulak binarioak nola eratzen dituzten eta nola molekula binario hauek haundiagoak diren molekulak sortzen dituzten. Partikulak lehen bikotekan nola konbinatzen diren ere azaldu zuten, bai eta nola bikote hauek beste bikote partikulekin "bikote hirukoteak" sortzen dituzten, ikusi daitezkeen materiaren unitaterik txikienak. Ideia hauek egungo teoria atomikoarekin bat dator, non partikula banakaitzak (quarkak) hirukotetan elkartzen diren materiaren formarik ohikoenak sortzeko (protoi eta neutroiak, esaterako). Atomoaren banaketa ere aurresan zuten, gaur egun energia atomikoa sortzeko erabiltzen den prosezu bera.
Erlatibitatearen printzipioa (Einsteinen erlatibitate teoriarekin ez nahastu) enbrioi-egoeran egon da kristo aurreko seigarren mendetik, filosofo indioek "sapekshavad" deitzen ziotelarik, hau da, "erlatibitate teoria" sankrit hizkuntzan.
Samkhya eta Vaisheshika eskolak argiaren teoriak eratu zituzten kristo aurreko 5 eta 6 mendeetan. Samkhya eskolaren ustetan, argia oinarrizko elementuetako bat da, beste materia guztia eraikitzeko behar diren oinarrizko elementuetako bat. Beraien sinismenean, argia jarraia da. Vaisheshika eskolan beste alde, higidura atomoen mugimenduaz nehurtzen zuten, hau da, argiak izaera korpuskularra zutela sinisten zuten: argia higidura haundiko suzko atomoaz eratuta dago. Su atomo hauen habiadura eta antolamenduaren arabera, argiak ezaugarri ezberdinak izango ditu. Dignāga (ka V. mendea) eta Dharmakirti (ka VII. mendea) budistek argiaren izaera korpuskularraren inguruko teoria bat egin zuten, egungo fotoien antzera.
499 urtean, Aryabhata matematikari eta astronomoak eguzki sistemaren eredu heliozentrikoa proposatu zuen, grabitate eta guzti, non planetek beren ardatzei buelta ematen zieten, egun eta gaua sortzen eta nola eguzkia orbita eliptiko bat jarraitzen buelta ematen dioten, lurrak hau egiten urte bat tardatzen duelarik. Planetek eta ilargiak argi propiorik igortzen ez dutela eta eguzkiarena isladatzen dutela ere aurresan zuen, bai eta eguzki eta ilargiaren eklipseak. Brahmaguptak bere 628. urteko Brahma Sputa Siddhanta liburuan grabitazioa indar bezala deskribatzen du.
Fisikari indioen kontribuzio garrantsitzuenetakoa zenbaki Indio-Arabikoak izan ziren, 0 zenbakia eta hainbat kontzeptu trigonometrikoak, kosinua eta sinuak. Islamek ideia hauek Indiatik hartu eta Europan zehar zabaldu zituen.
[aldatu] Txinako kontribuzioak
ka 1115 urtean, txinatarrek Hegoaldera Hatzez Erakusten duen Gurdia Zhi Nan Ju 指南車 asmatu zuten. Bertan hainbat engranajez bi gurpiletara konektaturiko estatuatxo bat dago eta gurpi tamaina, bide eta engranajeak ondo hautatu ezkero, estatuatxoaren hatzak norabide berdinera apuntatuko du.
|
Artikulu hau fisikari buruzko zirriborroa da. Wikipedia lagun dezakezu edukia osatuz. |
[aldatu] Kontribuzio greko eta helenikoak
Mendebaldeko fisika Tales, Anaximander Pitagoras, Heraklito, Anaxagoras, Empedokles eta Philolaus bezalako greziar filosofo pre-sokratikoekin hasi zen.
Platon eta Aristotelesek bere lanetan naturaren ikerketei buruz hainbat idatzi zuten, filosofia naturalaren forman. Demokrito, garaiko atomista batek materiaren izaera atomikoa azaldu zuen lehenetarikoa izan zen.
Teleskopio eta beste nehurtzeko makinariarik ez zutenez (erlojuak), teoria hipotetikoen saiakuntza ia ezinezkoa zen. Hala ere, Arkimides bezalako hainbat hidrostatika arloan hainbat saiakuntza egin zituen; kontaerak dio egun batean bainuontzian zegoela, sartzerakoan bere gorputzaren bolumena berdineko ura kanporatzen zuela konturatu zenean hasi zitzaiola hidrostatikarenganako pasioa.
[aldatu] Etorkizuna – Teoria bateratuaren bila
XX.mendean zehar, gorago esan bezala, fisikan bi teoria nagusi egon dira, erlatibitate orokorra gorputz makroskopikoak (planetak, izarak eta abar) deskribatzeko eta mekanika kuantikoa, partikula mikroskipikoez arduratzen dena (molekuletatik quarketara). Mendean zehar hainbat fisikari bi teoria hauen aurresanak zehaztasun osoz saiakuntzaz frogatu dituzte. Baina fisikaren aurreraketan hain garrantsitsuak diren bi teoria hauek, egun formulatuak dauden bezala, elkartezinak dira, eta biak ezin dira zuzen egon aldi berean; hainbat galdera fisikoen erantzuna guztiz zentzugabea da bi teoriak elkartu ezkero.
Antagonismo hau hain luzean erantzun gabe egotearen arrazoi bat fisikariaek, muturreneko egoeretan ezik, txiki eta arin diren gorputzak (partikula atomikoak) edo ta astun eta haundiak direnak (galaxiak) ikertzen dituzte eta beraz erlatibitate orokorra edo ta mekanika kuantikoa erabiltzen dute, erabili gabeko teoriaren aurresanei kasurik egin gabe. Ezjakintasuna ez da, baina ez dago oso urrun ere.
Hala ere, hainbatetan (gorago aipatutako muturreneko egoeratan), unibertsoa haundi/astun – txiki/arin izan daiteke aldi berean, esaterako zulo beltz baten erdian, non masa izugarrizko materia azalera mikroskopikoan konprimitua dagoen. Unibertsoaren hasiera ere, Big Bang delakoa, unibertsoaren muturreko egoeretako bat da.
Erlatibitate orokor eta mekanika kuantikoa bateratzen saiatzen diren hainbat teoria berri sortu dira, esaterako superhari teoria (ingelesez Superstring theory deritzona. Teoria bateratu hauek unibertso osoa deskribatzeko balio duen printzipio fisiko edo ta ekuazio nagusi baten bila dabiltza eta denporak (eta saiakuntzek) esango du hauetako zein den zuzena.
