Piotr Kropotkin
Z Wikipedii
Piotr Aleksejewicz Kropotkin, Пётр Алексеевич Кропоткин (urodzony 9 grudnia 1842 w Moskwie - zmarł 8 lutego 1921 roku w Dmitrowie) - rosyjski uczony i rewolucjonista, z racji arystokratycznego pochodzenia i znaczenia dla ruchu anarchistycznego przełomu wieków, zwany anarchistycznym księciem.
Spis treści |
[edytuj] Życiorys
Piotr Kropotkin urodził się w książęcej rodzinie. Jego ojciec - związany z dworem carskim i będący generałem w carskiej armii, wiązał duże nadzieje z karierą wojskową syna. Piotr został oddany do elitarnego Korpusu Paziów w Petersburgu, w którym miano przygotować go do pełnienia najwyższych państwowych stanowisk. Piotr szybko jednak odnalazł się bardziej w samodzielnych studiach przedmiotów ścisłych. Pragnął rozpocząć studia uniwersyteckie, jego ojciec był temu jednak zdecydowanie przeciwny. Ostatecznie po skończeniu szkoły - zamiast w gwardii - zaczął pracę na posterunku w Irkucku.
W ciągu pięciu lat spędzonych na Syberii coraz bardziej oddalił się od roli wojskowego. Jednym z bezpośrednich bodźców ku ostatecznemu zerwaniu z tą rolą było krwawe stłumienie powstania polskich zesłańców, którzy chcieli przedostać się do Chin w 1866 roku. Przede wszystkim Kropotkin coraz bardziej oddawał się badaniom geograficznym i biologicznym. Odbył szereg wypraw - np. spłynął Amurem z tratwą mającą dowieść żywność dla północnych kolonii rosyjskich, objął dowództwo nad karawaną handlową do Mandżurii. Dotarł do najodleglejszych syberyjskich zakątków. Owoce czynionych przy tych okazji badań szybko przyniosły mu sławę w światku geograficznym.
Po powrocie do Petersburga w 1867 roku został sekretarzem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W ciągu następnych lat oddał się całkowicie badaniom geograficznym, uczestniczył m.in. w wyprawie glacjologicznej w Finlandii. Kiedy w 1871 umarł jego ojciec, mający ogromny wpływ na życie Piotra, ten zrezygnował z kariery naukowej i zaangażował się w ruch rewolucyjny, który już od czasu pobytu na Syberii coraz silniej go pociągał.
W 1872 roku wyjechał do Szwajcarii, gdzie jego poglądy polityczne uległy krystalizacji. Po powrocie zaangażował się w petersburski ruch, nazywany wówczas w Rosji ruchem nihilistycznym. Nihiliści spotykali się w kółkach, dyskutując zarówno o polityce, społeczeństwie, jak i o literaturze, badaniach naukowych, organizowali wykłady i korepetycje. W 1874 roku Piotr został aresztowany i osadzony w Twierdzy Pietropawłowskiej w celi izolacyjnej. Po dwóch latach udało mu się jednak zbiec i wyjechać do Anglii. W ciągu najbliższych lat podróżował po Europie, nawiązując wiele kontaktów i współpracując z takimi organizacjami jak Międzynarodówka i Federacja Jurajska. W międzyczasie rozpoczął wydawanie pisma La Revolte, które z czasem stało się najbardziej znanym tytułem anarchistycznym.
W 1883 roku podczas pobytu we Francji - mimo międzynarodowych protestów - Kropotkin został uwięziony. Po zwolnieniu - w 1886 roku przeniósł się do Anglii, gdzie - mimo licznych chorób, nabytych w ciągu pobytu w więzieniu - prowadził działalność naukową i rewolucyjną. W tym czasie napisał większość ze swoich książek poświęconych tematyce społecznej.
Od 1901 roku coraz bardziej angażował się w sprawy rosyjskie, m.in. współtworzył pismo Chleb i wola.
W 1914 roku Kropotkin poparł I wojnę światową i wezwał wszystkie kraje do ruszenia przeciwko Niemcom. Dla wielu osób, dla których Kropotkin stanowił do tamtej pory intelektualny i moralny autorytet, taka postawa wywołała szok. Spotkała się z powszechną krytyką jego przyjaciół i spowodowała odwrócenie się od Kropotkina wielu współpracowników.
W 1917 roku Kropotkin wrócił do Rosji. Początkowo zyskał atencję i poważanie ze strony nowych władz, jednak po ostatecznym dojściu do władzy bolszewików odsunął się w cień, tym bardziej, że jego zdrowie było już znacznie nadwątlone. W tym czasie otrzymał jeszcze parę propozycji pracy ze strony zachodnioeuropejskich uniwersytetów, zdrowie nie pozwoliło mu jednak przyjąć żadnej z nich.
Kropotkin umarł w 1921 roku. Bliscy zmarłego odmówili przyjęcia ofiarowanego przez Lenina pogrzebu na koszt państwa i pochówku w murze kremlowskim. W wyniku protestów bolszewicy wypuścili na czas pogrzebu więzionych anarchistów. Pogrzeb zgromadził 100 tysięcy osób, stał się też po części demonstracją polityczną. Jego uczestnicy nieśli m.in. transparenty Anarchiści proszą o zwolnienie z kazamatów socjalizmu. Wielu badaczy wskazywało, że była to ostatnia w historii Związku Radzieckiego duża demonstracja.
[edytuj] Poglądy naukowe i społeczne
W światku naukowym Kropotkin znany jest przede wszystkim jako geograf. W czasie pobytu na Syberii brał udział w szeregu wypraw, podczas których prowadził badania i sporządzał mapy. Jako pierwszy odkrył na Dalekim Wschodzie ślady zlodowaceń, był też jednym z pierwszych propagatorów istnienia epoki lodowcowej. W 1873 roku opublikował pracę, w której dowodził, że ówczesne mapy Azji mylnie oznaczają formacje fizyczne Syberii, skierowane raczej w kierunku południowy zachód - północny wschód niż północ-południe czy wschód-zachód.
W trakcie wypraw Kropotkin badał także florę i faunę wschodniej Syberii. Obserwacje, które wtedy poczynił, doprowadziły go do sformułowania szeregu myśli, najpełniej wyrażonych w wydanym w 1902 roku dziele Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju społeczeństw. Kropotkin uważał się za bezpośredniego kontynuatora myśli Karola Darwina, jego poglądy ewolucyjne były jednak odmienne od poglądów większości ówczesnych darwinistów (a zwłaszcza Thomasa Malthusa). Kropotkin uważał, że zachowania altruistyczne występują w przyrodzie równie często, co zachowania egoistyczne (tzw. prawo dżungli). Altruizmu tego nie wyprowadzał jako idealistycznej wartości, lecz z czysto logicznej optymalizacji zysków i strat (patrz niżej: iterowany dylemat więźnia).
W swych książkach (zarówno w Pomocy wzajemnej... jak i Etyce), wskazywał wiele przykładów współpracy zaobserwowanych podczas syberyjskich wypraw, i to zarówno współpracy wewnątrzgatunkowej, jak i między gatunkami. Poglądy przyrodnicze wiązał silnie z poglądami społecznymi - wykazywał, że również w ludzkich społecznościach zachowania altruistyczne odgrywają ważniejszą rolę niż się to zwykle przyjmuje. Jego sztandarowym przykładem były tu gildie w średniowiecznych miastach. Uważał, że aparat państwa tłumi te zachowania, i że ludzie najpełniej będą się realizować w społeczeństwie bezpaństwowym. Poglądy te określał mianem anarchizmu naukowego, streścił je też w znanym aforyzmie: Anarchia matką porządku.
Swoje wizje na temat możliwości przekształcenia obecnego społeczeństwa w społeczeństwo rządzone prawami anarchizmu komunistycznego wyraził najpełniej w książce Zdobycie chleba.
Z dokonań na polu naukowym, warto jeszcze wymienić spory udział Kropotkina w przygotowaniu Encyclopaedia Britannica na początku XX wieku.
[edytuj] Wpływ i znaczenie
Kropotkin wywarł przede wszystkim ogromny wpływ na późniejszy ruch anarchistyczny, m.in. na takich myślicieli jak Errico Malatesta czy Élisée Reclus. Stawia się go w jednym rzędzie z Michałem Bakuninem i Pierre Proudhonem jako jednego z ojców nowożytnego anarchizmu.
Jego pozageograficzne badania naukowe przez długi czas były niedoceniane. Wielokrotnie przytacza się je jednak dzisiaj - przy okazji np. teorii gier, a także teorii ewolucyjnych, chociaż niemal wszyscy biologowie zgadzają się, że optymistyczne poglądy Kropotkina związane były z terenami, na których prowadził badania. Surowy klimat Syberii skłania bardziej do zachowań altruistycznych, wymaganych przy zmaganiach z niesprzyjającymi życiu warunkami, zupełnie inna sytuacja panuje zaś np. w klimacie tropikalnym, w którym energia osobników pożytkowana jest bardziej na walkę z innymi uczestnikami ekosystemu niż z przeciwnościami klimatu. Kropotkin nie wziął tego pod uwagę, aczkolwiek wielokrotnie podkreślał, że nie neguje znaczenia zachowań egoistycznych dla ewolucji.
W teorii gier nazwisko Kroptokina przytaczane jest przy tzw. iterowanym dylemacie więźniów. Dylemat więźnia brzmi mniej więcej tak: dwie osoby popełniły zbrodnię i siedzą w więzieniu, ale sąd dysponuje dowodami wystarczającymi do skazania ich jedynie za jakieś słabsze przestępstwo. Za złożenie zeznań przeciw drugiemu więźniowi, więzień ma szansę zostać zwolniony. Więźniowie nie mogą się komunikować. Jeśli obaj na siebie nadadzą - obaj otrzymają ekstra 5 lat odsiadki, jeśli obaj nie będą zeznawać - ekstra 1 rok, jeżeli zezna tylko jeden - zostanie wypuszczony z więzienia, a jego kolega otrzyma ekstra 10 lat. W tym przypadku najlepszą strategią jest zeznawanie. Można jednak rozważyć sytuację, w której więźniowie byliby stawiani przed takimi wyborami raz za razem i wiedzieliby o decyzjach podjętych przez partnerów ostatnim razem. W tym przypadku efektywną strategią jest strategia wet za wet, a najlepszą sytuacją: współpraca obu więźniów. Te rozważania (znane z prac Roberta Axelroda) mają swoje zastosowanie w teorii ewolucji (wspomina o tym np. Richard Dawkins w książce Samolubny gen). Współgrają one z poglądami ewolucyjnymi Kropotkina.
Życiorys Kropotkina, a zwłaszcza jego autobiografia pt. Wspomnienia rewolucjonisty wywarły duże wrażenie na wielu twórcach. Jako ulubioną lekturę przytaczali je m.in. Franz Kafka i Edward Stachura.
[edytuj] Wydania w jęzku polskim:
- Do młodzieży, Warszawa 1883.
- Do młodzieży, tłum. J. Zagroza, Londyn 1887.
- Do młodzieży, Kraków 1903.
- Do młodzieży, Londyn 1903.
- Zdobycie chleba, tłum. P.Zaorski, Lwów 1904.
- Wspomnienie rewolucjonisty, tłum. M. Sarnecka i K. Latoniowa, Lwów 1903.
- Wielka rewolucja Francuska, Kraków 1914.
- Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju, tłum. J. Hempel. Warszawa 1919.
- Do młodzieży, Warszawa 1919.
- Nauka współczesna i anarchizm, tłum. A. Baral, Lwów 1920.
- Nasze Bogactwa, Warszawa 1920.
- Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju, tłum. J. Hempel. Warszawa 1921.
- Nauka współczesna i anarchizm, tłum. A. Baral, Warszawa 1923
- Konieczność rewolucji, USA 1923
- Wielka Rewolucja Francuska, tłum. tłum. R. Thorn, Warszawa 1923-24.
- Państwo i jego rola historyczna, Warszawa 1924.
- Zdobycie chleba, tłum. P.Zaorski, Warszawa 1925.
- Etyka, Warszawa 1929.
- Wielka Rewolucja Francuska, tłum. R.Thorn, Warszawa 1929
- Do młodzieży, Warszawa 1930.
- Etyka spółczesna, Paryż 1930.
- Spólnictwo a socjalizm wolnościowy, tłum. E. Godwin, Warszawa 1930.
- Do młodzieży, tłum. J.Zagroza, Warszawa 1936.
- Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju, tłum. J. Hempel. Warszawa 1946.
- Etyka, Łódź 1949.
- Wielka rewolucja Francuska, tłum. R.Thorn, Kraków-Łódź 1949.
- Wspomnienie rewolucjonisty, tłum. M. Sarnecka i K.Latoniowa, Warszawa 1959.
- Zdobycie chleba, tłum. P.Zaorski, Warszawa 1988.
- Państwo i jego rola historyczna, Poznań 1996.
- Syndykalizm i anarchizm, Zielona Góra 2004
- Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju, Poznańska Biblioteka Anarchistyczna, Poznań 2006 (wydanie zawiera teksty "Państwo i jego rola historyczna" oraz "Etyka Anarchistyczna")
Linki zewnętrzne:
