Jędrzejów
Z Wikipedii
|
Współrzędne: 50°38' N 020°18' E
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Jędrzejów – miasto w woj. świętokrzyskim, w powiecie jędrzejowskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Jędrzejów. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. kieleckiego.
Według danych z 31 grudnia 2004, miasto miało 16 795 mieszkańców.
Jędrzejów leży przy międzynarodowej trasie E77 w odległości 37 km od Kielc i 78 km od Krakowa. Miasto powstało z osady założonej przy klasztorze cystersów (zobacz: archiopactwo cystersów w Jędrzejowie).
Spis treści |
[edytuj] Historia
[edytuj] Kalendarium
- VII – XII w. – powstała osada Brzeźnica. Herb miasta pochodzi od herbu Lis rodu Gryfitów.
- 1140 – ufundowanie klasztoru cystersów przez biskupa Janika
- 1149 – przybycie zakonników z opactwa Morimond z Burgundii
- około 1153 – nadanie nazwy Jędrzejów
- 1218 – do klasztoru przybył Wincenty Kadłubek.
- 1271 – nadanie praw miejskich przez Bolesława Wstydliwego na prawie magdeburskim
- 1439 – opat jędrzejowski wystawił w rynku ratusz, sukiennice, postrzygalnię i wagę miejską
- 1510 – Zygmunt I Stary odnowił przywilej miejski – prawo cotygodniowych targów i 3 jarmarków w roku
- 1576 – zjazd szlachty, która opowiedziała się za elekcją Stefana Batorego.
- 1592 – Jan Zamoyski i niektórzy wojewodowie radzili nad zapobieżeniem małżeństwu Zygmunta III z Anną Habsburżanką.
- 1607 – zjazd rokoszan pod wodzą Mikołaja Zebrzydowskiego
- 1705 – pożar miasta
- 1817 – kasacja klasztoru cystersów
- 1869 – utrata praw miejskich, Jędrzejów pozostał siedzibą władz powiatowych.
- 1872 – założenie Seminarium Nauczycielskiego
- 1885 – przeprowadzenie przez Jędrzejów linii kolejowej
- 1900 – rozwój przemysłowy, założenie browaru
- 1917 – wybudowanie kolejki wąskotorowej do Koprzywnicy
- 1939 – zajęcie miasta przez Niemców
- 1945 – wyzwolenie miasta spod okupacji hitlerowskiej
- 1993 – zawieszenie i decyzja o likwidacji wąskotorówki
- 1998 – ponownie uruchomiono ruch kolejki wąskotorowej
- 1999 – Jędrzejów został siedzibą powiatu.
[edytuj] Dzieje najdawniejsze
W początkach państwa polskiego okolice Jędrzejowa wchodziły w skład ziemi krakowskiej, ziemi sandomierskiej oraz ziemi wiślickiej. Rzeka Nida była granicą kościelną między diecezjami gnieźnieńską i krakowską. Podczas rozbicia dzielnicowego region jędrzejowski wchodził w skład dzielnicy krakowsko-sandomierskiej.
[edytuj] Okres I Rzeczypospolitej
W czasie wojny północnej Jędrzejów i Małogoszcz zostały złupione przez wojska szwedzkie Karola XII. 19 lipca 1702 r. pod Kliszowem (zob. wojna północna) wojska saskie pod dowództwem Augusta II i polskie pod dowództwem Hieronima Lubomirskiego stoczyły bitwę ze Szwedami. Do niedawna można było zwiedzić chatę wiejską i stół, przy którym zasiadać mieli August II, Stanisław Leszczyński i Karol XII.
[edytuj] Insurekcja kościuszkowska
W klasztorze cystersów przez pewien czas mieszkał Tadeusz Kościuszko wraz z wojskiem, przygotowując się do bitwy z Denisowem. Książę Józef Poniatowski zgłosił się do obozu Kościuszki jako ochotnik. W powstaniu brało udział wielu mieszkańców ziemi jędrzejowskiej, w tym Stefan Dembowski, dziedzic majątku Potok, jeden z najbliższych współpracowników Kościuszki, desygnowany na jego następcę w razie jego śmierci.
[edytuj] Powstanie listopadowe
Mieszkańcy Jędrzejowa od początku brali udział w powstaniu listopadowym. Jednym z członków sprzysiężenia podchorążych był ppor. Ludwik Borkiewicz z otoczenia księcia Konstantego. Przed zamachem na wielkiego księcia, w mieszkaniu Borkiewicza odbyła się narada spiskowców pod przewodnictwem Piotra Wysockiego. Ze znaczniejszych postaci ziemi jędrzejowskiej w powstaniu udzielali się Jan Ledóchowski z Krzelowa, poseł jędrzejowski i sędzia pokoju w Jędrzejowie oraz Roman Sołtyk z Koneckiego, właściciel dóbr ziemskich w Mokrsku. Okrzyk Ledóchowskiego: nie ma Mikołaja!, poparty przez galerię sejmu doprowadził do detronizacji cara. Żołnierze z jędrzejowskiego weszli w skład 10 pułku pod dowództwem ppłka Piotra Wysockiego i brali udział w obronie Woli. Zasilili również 1 pułk Krakusów jako 3 szwadron jędrzejowski, w pomieszczeniach klasztoru cysterskiego urządzono polski szpital wojskowy.
[edytuj] Powstanie styczniowe
W styczniu 1863 udało się nie dopuścić do branki. Odbijanie spisowych odbyło się jeszcze w innych punktach regionu, m.in. w Wodzisławiu. Tutejszy kler prowadził agitację w czasie powstania, np. ks. Walenty Witkowski, którego władze cesarskie określiły jako wroga państwa. Wielu księży ukarano karami pieniężnymi za sprzyjanie powstańcom oraz udział w manifestacjach w czasie pogrzebów powstańców. Walki powstańcze w okolicach Jędrzejowa trwały półtora roku, doszło do ok. 30 potyczek, m.in. pod Małogoszczą, Oksą, Warzynem, Ciernem, Obiechowem oraz w rejonie Wodzisławia i Jakubowa. Bitwy te toczyły się m.in. pod dowództwem Langiewicza.
[edytuj] XX wiek
3 marca 1915 do Jędrzejowa przybył Józef Piłsudski razem z I Brygadą. Marszałek bywał gościem w domu Przypkowskich, których potomkowie do dziś są kustoszami Muzeum im. Przypkowskich. Pobyt Józefa Piłsudskiego w Jędrzejowie upamiętnia marmurowa tablica, wmurowana na fasadzie muzeum. Tablicę tę kazali usunąć w czasie okupacji Niemcy, przetrwała ona zamurowana pod tynkiem do 1981 r.
Podczas kampanii wrześniowej miasto nie ucierpiało zanadto i nie było dużych ofiar wśród ludności. Utworzono tu getto dla ludności żydowskiej, znajdujące się pomiędzy ulicami Pińczowską a Łysakowską, kilkadziesiąt osób wywieziono do Auschwitz. Naziści wymordowali ok. 3000 mieszkańców w tym całą ludność żydowską. W okolicy działały oddziały partyzanckie, dzięki którym powstała Republika Pińczowska. 14 stycznia 1945 wojska radzieckie wkroczyły do miasta.
[edytuj] Kultura i zabytki
W kulturze staropolskiej szczególny wkład wniosło kronikarsko-literackie piśmiennictwo Wincentego Kadłubka, zmarłego w Jędrzejowie oraz twórczość pisarska Mikołaja Reja z Nagłowic. A także Jan Chryzostom Pasek z Olszówki, Wespazjan Kochowski, Stanisław Trembecki, Wojciech Bogusławski i Stefan Żeromski. Nieopodal, w Zdanowicach, przechowywana jest biblioteka, dekoracje, kostiumy i inne akcesoria warszawskiego Teatru Narodowego, przekazane przez Wojciecha Bogusławskiego.
Jednym z najważniejszych zabytków Jędrzejowa jest Muzeum im. Przypkowskich www. Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie powstało w wyniku przekazania państwu 3 lutego 1962 kolekcji zegarów słonecznych, przyrządów astronomicznych oraz biblioteki starodruków przez rodzinę Przypkowskich. W zbiorach znajduje się także list Zygmunta Starego z roku 1535 pisany do Mikołaja Przypkowskiego.
Pod koniec XVI i w pierwszej połowie XVII w. Przypkowscy należeli do czołowych przedstawicieli braci polskich. Najwibitniejszym z nich był Samuel (1592-1670) poeta, pisarz i myśliciel, autor licznych traktatów filozoficznych. Bogaty księgozbiór jaki Przypkowscy posiadali w tym czasie został zniszczony podczas pogromu arian w 1655 r., przypadkowo ocalał zeń jeden tom. Założycielem nowej, istniejącej do dziś biblioteki stał się dopiero Jan Józef Przypkowski (1707-1758), profesor matematyki i astronomii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Natomiast twórcą zbiorów astronomiczo-gnomonicznych, stanowiących podstawę muzeum był Feliks Przypkowski (1872-1951). Interesował się m.in. astronomią oraz gnomoniką. Zgromadzone zbiory udostępniono w 1909 r. w prywatnym mieszkaniu. Od 1913 r. był członkiem Towarzystwa Astronomicznego Francji. Zbiory obecnie obejmują ponad 600 zegarów słonecznych oraz astronomicznych przyrządów pomiarowych. Oprócz zegarów muzeum posiada bogaty dział grafiki i ekslibrisu z kolekcją księgoznaków liczącą ok. 20 000 egzemplarzy od XVI w. do czasów najnowszych. Powstał też dział gastronomii, W którym gromadzone są naczynia miedziane i przybory kuchenne, przepisy i książki kucharskie, zbiory sztuki i rzemiosła artystycznego. Muzeum im. Przypkowskich obecnie zajmuje trzecie miejsce w świecie tuż po Planetarium w Chicago i Science Museum w Oxfordzie.
Najstarszymi budowlami sakralnymi Jędrzejowa istniejącymi dotychczas są dwa kościoły: bł. Wincentego Kadłubka i św. Trójcy. Historia ich założenia sięga początków XII w. Pierwszy, wzniesiony przez Gryfitów, przebudowany został w 1166 r., kolejnej przebudowie uległ w II poł. XV w. oraz w XVIII w. W wyniku przekształceń z romańskiego nabrał cech gotyckich i barokowych. W klasztorze jędrzejowskim pochowany jest Wincenty Kadłubek. Znajdują się w nim także jedne z najciekawszych organów (1745 - 54) w Europie, dzieło polskiego organmistrza Józefa Sitarskiego.
[edytuj] Kolej wąskotorowa
W Jędrzejowie rozpoczyna swój bieg Świętokrzyska Kolej Dojazdowa, zwana także "Ciuchcią-Express Ponidzie". Obecnie dysponująca trzeba sprawnymi lokomotywami Lxd2 oraz parowozem Px48. Kolejka wyrusza w lecie w każdą niedzielę o godzinie 10.00 ze stacji Jędrzejów Wąski (około kilometra od stacji głównej PKP) w malowniczą wycieczkę po rozlewisku Nidy. Wycieczka trwa cały dzień, po drodze na turystów czeka ognisko w Umianowicach i stacja końcowa przy zalewie w Pińczowie. Powrót do Jędrzejowa o 18.00.
[edytuj] Postacie związane z Jędrzejowem
- Stanisław Czernik – poeta
- Wincenty Kadłubek – kronikarz polski
- Franciszek Piasecki – rzeźbiarz
- Feliks Przypkowski – lekarz, twórca Muzeum Zegarów
[edytuj] Infrastruktura i transport
[edytuj] Transport drogowy
Przez Jędrzejów przebiegają drogi:
[edytuj] Transport Kolejowy
Jędrzejów posiada dwie stacje kolejowe:
- Jędrzejów na trasie Kielce - Kraków.
- Jędrzejów Wąski przy Świętokrzyskiej Kolei Dojazdowej.
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Mapy i zdjęcia satelitarne
Miasta: Jędrzejów
Wsie: Borki • Borów • Brus • Brynica Sucha • Chorzewa • Chwaścice • Cierno-Zaszosie • Diament • Gozna • Ignacówka • Jasionna • Książe-Skroniów • Kulczyzna • Lasków • Ludwinów • Lścin • Łączyn • Łysaków Drugi • Łysaków Kawęczyński • Łysaków pod Lasem • Mnichów • Piaski • Podchojny • Podlaszcze • Potok Mały • Potok Wielki • Przysów • Prząsław • Prząsław Mały • Raków • Skroniów • Sudół • Wilanów • Wolica • Wygoda • Wólka • Węgleniec • Zagaje
Siedziba gminy: Jędrzejów
Miasta: Jędrzejów • Małogoszcz • Sędziszów
Gminy miejsko-wiejskie: Jędrzejów • Małogoszcz • Sędziszów
Gminy wiejskie: Imielno • Nagłowice • Oksa • Słupia • Sobków • Wodzisław
