Kasteel van Gouda
Het kasteel van Gouda was een laat-middeleeuws machtscentrum, van waaruit het gebied rond de ingang van de Haven werd beheerst. De Haven is, waarschijnlijk nadat deze iets in westelijke richting was verlegd, de uitmonding van de rivier de Gouwe in de Hollandsche IJssel. Vanaf de IJssel gezien lag het kasteel rechts van de huidige Havensluis, met de zuidelijke muren als onderdeel van de stadsmuren, vrijwel tot in het water van de rivier.
De ligging van het van zware muren voorziene kasteel was strategisch gezien logisch gekozen. Het bewaakte het Tolhuis aan de overzijde van de Haven, die de economisch vitale route van Haarlem en Amsterdam naar Dordrecht en Antwerpen al vanaf 1284 controleerde. Tevens bewaakte het kasteel de oostelijke zijde tegen Utrechtse aanvallen. Uit stedebouwkundig oogpunt blokkeerde de ligging van het kasteel echter de economische ontwikkeling van de stad aan het IJsselfront.
Inhoud |
[bewerk] De bouw
Het kasteel werd in opdracht van de graaf Jan van Blois gebouwd in de jaren 1361 - 1384. De stad Gouda had al stadsmuren en verdedigingswallen en een 'mottekasteel' waar de stadsheer Van Blois regelmatig verbleef. Dit lag meer in het centrum van de stad, nabij de St. Janskerk. Een 'motte' is een verdedigbare hofstede, bestaande uit een houten of stenen toren op een kunstmatig opgeworpen heuvel, omgeven door een palissade en een gracht.
De oudste afbeelding van het kasteel is te zien op de stadsplattegrond van Jacob van Deventer uit 1562, 15 jaar voor de sloop in 1577. Dit wordt als een vrij betrouwbare, zij het summiere afbeelding gezien, daar deze door een goede kartograaf, in dienst van koning Filips II, is vervaardigd met volgens zijn opdracht belangstelling voor het vastleggen van militaire zaken. De vele latere tekeningen zijn in de periode na de sloop vervaardigd en dus niet betrouwbaar. Het kasteel vertoont een rechthoekige aanleg met minstens vijf, maar misschien wel zes of zeven torens. De dikte van de muren van deze torens zijn bij opgravingen vastgesteld op wel 2,70 meter. Op de binnenplaats stonden enige gebouwen. Het kasteel was 20 meter breed en ca. 70 meter lang. Dit was vrij smal maar wel opvallend lang. Latere onderzoeken, zoals opgravingen en elektro-magnetisch onderzoek, hebben dit grotendeels bevestigd.
[bewerk] Vrouwe Jacoba van Beieren
Een bekende jarenlange bewoonster van het kasteel was Jacoba van Beieren (1401 - 1436), die van hieruit tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten met Hoekse edelen verschillende veldtochten ondernam. Als dank voor de steun die zij ontving van de Goudse schutters, bij de slag om de Gouwsluis bij Alphen in 1425, schonk zij een gouden miskelk voor het Gildealtaar, die nu is te bezichtigen in het Stedelijk museum het Catharina-Gasthuis te Gouda. Op de achtpuntige voet van deze laat-gotische miskelk is het wapen van vrouwe Jacoba en het wapen van Gouda afgebeeld.
De stadsbrand van 1438, (na haar dood), heeft het kasteel gedeeltelijk in de as gelegd, maar het grondplan is bij de herstelbouw ongewijzigd gebleven. Wel zullen onderdelen ingrijpend zijn gewijzigd en gemoderniseerd. In 1575 is er op last van Willem van Oranje nog een bolwerk aan toegevoegd.
[bewerk] Afbraak
Tijdens de roerige periode in de Tachtigjarige Oorlog rond 1577 heeft het vroedschap van de stad opdracht gegeven tot sloop van het kasteel. Hoewel zij toestemming gevraagd noch verkregen had van de Landheer, werd deze voortvarend ter hand genomen. Men wilde niet langer worden overheerst door feodale heren of partij worden in een strijd, maar zich als autonome stad manifesteren. Op 30 oktober 1577 werd begonnen met het deel voor deel afbreken van diverse gebouwen. In 1777 werd de voorlaatste en in 1808 de laatste toren, de Chartertoren, gesloopt.
Op latere stadsplattegronden, van de kartografen Frans Hogenberg en Claes Jansz. Visscher, is de situatie te zien na gedeeltelijke en later gehele sloop. Terwijl alleen de chartertoren en een deel van de muren die onderdeel van de stadsmuren waren nog restte, werd ter hoogte van de vroegere binnenplaats op de fundering van het kasteel een molen gebouwd. In 1832 werd deze na een brand door een stenen stellingmolen, de huidige molen 't Slot, vervangen.
[bewerk] Huidige situatie
Op de funderingen van het voormalige kasteel staat thans de stellingmolen uit 1832, een volmolen uit 1631 met enkele woningen. Een deel van de stadsmuur is nog zichtbaar als onderdeel van bebouwing ter plaatse en in het Houtmansplantsoen is de fundatie van de noord-oostelijke toren zichtbaar. Het er achter gelegen kasteelterrein is onderdeel van het Houtmansplantsoen. De keldergewelven, die bij de sloop in de grond zijn achter gebleven, zijn op verzoek, bij de VVV, te bezichtigen. Het plantsoen was eerder de kolossale achtertuin van burgemeester mr. A.A. van Bergen IJzendoorn en werd na zijn dood door hem nagelaten aan de stad Gouda. Bij de opgravingen is veel oud materiaal gevonden, dat een bepaald licht op de geografische geschiedenis kon werpen.
Vele jaren heeft er het verhaal onder de bevolking geleefd, dat er vanuit het vroegere kasteel verschillende onderaardse gangen liepen, zelfs onder de Hollandsche IJssel door naar de overzijde van de rivier.
In 1937 heeft een wichelroedeloopster, volgens haar met stelligheid, met haar roede aangegeven dat er een gang 8 meter onder de bodem van de rivier liep. Zij deed dit vanuit een roeiboot in aanwezigheid van enkele leden van de Commissie van Toezicht op het Museum. Hoewel het in de plaatselijk slappe bodem en in de vroege middel-eeuwen technisch onhaalbaar moest zijn, kreeg zij het voordeel van de twijfel en werd later een vervolgonderzoek ingesteld.
Inmiddels is duidelijk dat van aanwezigheid van dergelijke gangen geen sprake is.
[bewerk] Stripverhaal
Bij Standaard Uitgeverij is als deel 61 in de serie Kiekeboe, een stripverhaal van Merho verschenen, onder de titel "De Zes Sterren". Dit verhaal speelt zich gedeeltelijk af in de keldergewelven en de veronderstelde onderaardse gangen van het vroegere kasteel.
