Jerzy Gablenz

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Ten artykuł wymaga dopracowania.
Więcej informacji co należy poprawić, być może znajdziesz na odpowiedniej stronie. W pracy nad artykułem należy korzystać z zaleceń edycyjnych. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.
Możesz także przejrzeć pełną listę stron wymagających dopracowania.

Jerzy Gablenz (ur. 23 stycznia 1888 w Krakowie, zm. 11 listopada 1937) był polskim muzykiem i kompozytorem.

[edytuj] Biografia

Jego matka pochodziła z bardzo dawnej rodziny, datującej się z czasów najazdów Szwedów na Polskę, a jej ojciec uczył się gry na skrzypcach w Wiedeńskim Konserwatorium, obejmując potem stanowisko dyrektora krakowskiego Konserwatorium. Natomiast ojciec Jerzego, którego przodkowie wyemigrowali z dawnej Czechosłowacji osiedlając się we Lwowie, grał biegle na fortepianie. Młody chłopiec rósł w atmosferze przesyconej muzyką. Już w młodych latach zaczął się uczyć gry na fortepianie, niemal jednocześnie na flecie, w którym doszedł do wirtuozostwa. Ponadto robił postępy w grze na organach i wiolonczeli.

Po ukończeniu gimnazjum pragnął kontynuować studia muzyczne w Berlinie, Wiedniu lub w Paryżu, gdzie poziom nauki stał na znacznie wyższym poziomie niż w Polsce. Jednak matka nie zgodziła się na opuszczenie domu przez syna w tak młodym wieku. Jerzy został przyjęty na wydział prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Ale równolegle ze studiowaniem prawa pogłębiał wiedzę z dziedziny instrumentacji, kompozycji i historii muzyki, pod kierunkiem Władysława Żeleńskiego, Feliksa Nowowiejskiego i Zbigniewa Jachimeckiego.

W roku 1907 poznał Małgorzatę Schoenówną, swoją przyszłą żonę, która kilka lat później otrzymała dyplom nauczania gry na fortepianie. Z tego okresu istnieje wiele wczesnych kompozycji Jerzego: krótkie utwory fortepianowe, pieśni na głos i fortepian, nawet próby osiągnięcia większych możliwości brzmieniowych, używając więcej aniżeli tylko jeden instrument. Ostatecznie powstała suita na orkiestrę smyczkową, składająca się z trzech części. Jerzy nigdy nie zrobił spisu owych wczesnych utworów, prawdopodobnie niedostatecznie dojrzałych. Dopiero po zakończeniu I wojny światowej zaczął powstawać wykaz jego osiągnięć kompozytorskich.

Ojciec Jerzego stał się właścicielem małego przedsiębiorstwa przemysłowego, do czego skłoniła go chęć zainwestowania swoich funduszy, oraz zapewnienia w przyszłości źródła dochodu dla swego jedynego syna. Z czasem zaczął zapoznawać Jerzego z zawiłościami i sposobem prowadzenia interesu. W późniejszych latach trudności i problemy w fabryce doprowadziły do zaprzestania komponowania przez szereg lat.

Narzucone studia uniwersyteckie oddziaływały ujemnie na muzyczną wyobraźnię i siły twórcze. W liście pisze:

"...chętniebym ja i improwizował i pisał żebym miał głowę swobodną, ale teraz to nic mi nie idzie. Czasem gdy siądę na chwilę do fortepianu, plączą mi się pod palcami różne tematy, czasem przypomni mi się coś, co już napisałem, ale całość trudno skleić, bo wiecznie ta myśl do sksiążki wracająca, świdruje w mózgu. Więc byle oderwać się na chwilę, brzdąkam chwilami bez sensu i konsekwencji, ot tak "bredzę"...".

Mimo, że ojciec obarczał syna sprawami związanymi z prowadzeniem fabryki, młody muzyk znajdował czas na granie na flecie w orkiestrze symfonicznej, regularnie grał na organach w katedrze oraz z narzeczoną na fortepianie na cztery ręce. Wkrótce po wybuchu I wojny światowej jego rodzice i dwie siostry wyjechali do Wiednia, zostawiając Jerzego odpowiedzialnym za wszystko. Ponieważ coraz więcej pracowników fabryki było branych do wojska, zajęcia jego mnożyły się zostawiając coraz mniej czasu na muzykę. Mimo to zdołał naszkicować symfonię w czterech częściach, zawartą na 86 stronach papieru nutowego. Kompozycja ta nigdy nie została zinstrumentowana, nie była też uwidoczniona w późniejszym spisie jego kompozycji. 5 maja 1917 roku Jerzy poślubił Małgorzatę i pod koniec tego samego roku skomponował drugą symfonię, także w czterech częściach, ale tym razem całkowicie zinstrumentowaną. Poszczególne części tej symfonii nie są od siebie odseparowane. To dzieło także nie figuruje w liście utworów.

Zakończyła się I wojna światowa i w dziedzinie muzyki publiczność domagała się wystawień tradycyjnych dzieł operowych Moniuszki, w szczególności "Strasznego Dworu". Ponieważ nigdzie nie można było odnaleźć partytury tego dzieła, zwrócono się do Jerzego Gablenza z prośbą o jej odtworzenie. Uczynił to, prawdopodobnie posługując się wyciągiem fortepianowym, i w tej szacie opera została wystawiona dnia 2 lipca 1919 roku w Teatrze Słowackiego w Krakowie. Wiele lat później żona Gablenza napisała do syna:

"...chór prząśniczek "U prząśniczek kwiaty rosną" wypadł jak cacko, tak niesłychanie lekko i uroczo. Walewski zachwycał się i pamiętam, że na przedstawieniu takie duże brawo było, że powtarzał to miejsce...".

Krytycy podkreślali znaczną umiejętność muzyczną i doświadczenie na polu instrumentacji młodego kompozytora, zgrupowania orkiestralnych głosów, sploty kontrapunktyczne, pomysłowość w zabarwieniu pochodów melodyki, wypełnienie ustępów o skąpej orkiestracji.

Udział Jerzego jako flecisty w wielu przedstawieniach operowych, jego obecność w charakterze widza na operach w Krakowie i Wiedniu oraz sukces i przyjęcie Strasznego Dworu w jego opracowaniu przyczyniły się prawdopodobnie do powstania jego własnej opery. "Zaczarowane Koło", Opus 6, oparte na dramacie Lucjana Rydla zostało wiele lat później zakwalifikowane przez dyrygentów i krytyków muzycznych jako jedna z najlepszych oper polskich. W kwietniu 1955 roku miała miejsce światowa premiera, dalsze przedstawienia trwały przez kilka następnych lat. Oto fragment recenzji pióra Wojciecha Dzieduszyckiego:

"...Przez cały spektakl melodyjna i niezwykle sugestywna muzyka Jerzego Gablenza i fantastyczna, nabrzmiała dramatycznemi konfliktami akcja trzyamała nas w napięciu. Symfonicznie traktowana orkiestra kształtuje klimat utworu i stanowi niejednokrotnie czynnik rozwijający akcję sceniczną. Szeroko rozbudowane, bardzo melodyjne recitativa przechodzą swobodnie w partie liryczne o dużej śpiewnosci...".

Stworzeniem opery (1919-1920) kompozytor rozpoczął okres intensywnego komponowania, trwający szereg następnych lat. Jego wstępnym dziełem była suita "Słoneczne Pola", na orkiestrę, chór i solistów, Opus 8, nosząca datę 20 lutego 1923. Kompozytor nigdy nie skończył tego dzieła, pozostawiając zaledwie 16 zinstrumentowanych stron partytury, odnoszącej się do Introdukcji. 1 lipca tego samego roku ukończył poemat symfoniczny "Pielgrzym", Opus 12, który wymaga dużej orkiestry, łącznie z dwoma harfami.

Następne dzieło orkiestralne, pozostawione w szkicu ołówkowym, to Walc Koncertowy Opus 14, z grudnia 1923 roku. Trzy miesiące później (marzec 1924) Jerzy Gablenz miał już gotowy poemat symfoniczny "W Górach", Opus 17, skomponowany na orkiestrę i chór męski. Po wielu nieudanych staraniach o wykonanie w Polsce dzieło to do dzisiejszego dnia zostało odtworzone tylko jeden raz, na koncercie w Santo Domingo dnia 11 listopada 1977 roku, dokładnie w czterdziestą rocznicę śmierci kompozytora. Taśma magnetofonowa została później wykorzystana podczas kilku prelekcji i programów radiowych w Polsce, w Stanach Zjednoczonych oraz w Republice Dominikańskiej.

Ostatniego dnia stycznia 1925 roku następny manuskrypt ołówkowy był gotowy do zinstrumentowania - poemat symfoniczny "W Pustkowiu", Opus 20. Z ołówkowego szkicu pozostało 250 taktów do zinstrumentowania, czego kompozytor z niewiadomych przyczyn nie uczynił. Następnym dziełem symfonicznym był poemat "Legenda o Turbaczu", Opus 22, oznaczony datą 1 listopada 1925. Kompozycja ta, stworzona pod wpływem wędrówek kompozytora w rejonach gór Beskidzkich, została wykonana za życia twórcy tylko jeden raz, w roku 1936, w Krakowie. Wiele lat później, bo w roku 1990, zostało dokonane archiwalne nagranie tego dzieła dla Polskiego Radia w Warszawie.

Dokładnie dwadzieścia jeden dni po stworzeniu "Legendy o Turbaczu" Jerzy Gablenz miał gotową następną kompozycję orkiestralną. Tym razem suitę, zatytułowaną "Moim Dzieciom - Miniaturek Pięć", Opus 23, składającą się z pięciu odrębnych części, przedstawiających muzycznie dzień w życiu małych dzieci. Suita ta została publicznie wykonana w lutym 1926 roku, w Krakowie, dyrygował kompozytor. Rozentuzjazmowany krytyk napisał:

"...Szereg to groteskowo ujętych obrazków z dziecinnych dni, malowanych bezpretensjonalnie i ze szczerym wdziękiem przez duszę wrażliwą na poezję wiosny życia, której pogodne nastroje wciela w dźwięk z finezją, i należytem owładnięciem techniką orkiestralną, wcale zręcznie stosowaną...".

W dniu 11 maja 1926 roku kompozytor zakończył pracę nad "1 Symfonią", Opus 24. Kompozycja ta nie ma nic wspólnego z jego wcześniejszymi symfoniami. Projektowane wykonanie tego dzieła, planowane na rok 1928 zostało odwołane wobec "dysonansów i trudności technicznych" (uwaga ówczesnego dyrygenta), ponadto słabego poziomu ówczesnej orkiestry symfonicznej Krakowa. Równolegle z powstawaniem dzieł orkiestralnych kompozytor tworzył wiele pieśni, łącznie z cyklem piosenek dla dzieci, zatytułowanych "W Wojtusiowej Izbie", do tekstów Janiny Porazińskiej. Stworzył też sonatę wiolonczelową Opus 15, która została wykonana po raz pierwszy w Krakowie, w Styczniu 1925 roku.

Koncert fortepianowy Des-Dur, Opus 25, nosi datę 20 września 1926. Koncert fortepianowy miał pierwsze światowe wykonanie w Santo Domingo, w roku 1977. Z okazji setnej rocznicy urodzin kompozytora dzieło to zostało wielokrotnie odegrane przez Józefa Stompla, jednocześnie Polskie Radio w Krakowie dokonało archiwalnego nagrania.

Opus 26 zostało nadane preludium symfonicznemu Różaniec Św. Salomei, ołówkowy szkic nosi datę 9 stycznia 1927 roku. Kompozytor rozpoczął instrumentowanie w jesieni następnego roku, narzekając w liście z Rabki skierowanym do żony pisał:

"...okropna robota, bo kwartet smyczkowy jest rozbity na jedenaście partii i wszędzie masa figur... partyturę dociągnę może do połowy, bo nie mogę tak cały dzień nad tem siedzieć, strasznie dłubacka robota, męczy i oczy bolą..."

Do dzisiejszego dnia kompozycja ta nie została wykonana publicznie, w roku 1991 Polskie Radio dokonało archiwalnego nagrania.

Od roku 1928 i przez następne osiem lat Jerzy Gablenz przestał komponować. Z istniejącej korespondencji wiemy, że w tym okresie fabryka się rozbudowywała, przynosząc trudny i niepokojący okres, dobitnie wyrażony w jednym z listów:

"...wieczorem nie mogę się do niczego zabrać, coś mi się stało, że się tak obijam bez żadnego zajęcia. Przypuszczam, że to jest to, że ciągle myślę tylko o tem, czy będziemy w możności doprowadzić do końca tę nieszczęsną budowę. Czasami siądę do fortepianu, ale nawet bez zamiaru komponowania, bo nie idzie mi zupełnie, zdaje się, że wskutek forsownej roboty we fabryce...".

Zainteresowania Jerzego Gablenza nie ograniczały się tylko do muzyki. Prenumerował wiedeńskie wydawnictwo "Radio Amateur", i korzystając z małego warsztatu, urządzonego u siebie w domu, w małym pokoju na poddaszu, budował aparaty odbiorcze, począwszy od małych kryształkowych do dużych superheterodyn. Budował też drewnianą kolej, przeznaczoną dla swoich dzieci. Były tam wagony osobowe, towarowe, domek dróżnika z dzwonkiem elektrycznym na dachu i firaneczkami w oknach, były semafory z elektrycznymi, kolorowymi światłami - wszystko funkcjonowało. W roku 1927 kupił samochód, Fiata. Szybko się nauczył jeździć, i uważany był za bardzo dobrego kierowcę. Kilka lat później sprzedał Fiata, zamieniając go na Lancię, model "Lambda", którego poprzednim właścicielem był Adam Didur, słynny bas i artysta operowy. Z zamiłowaniem uprawiał też turystykę, chodząc najczęściej w towarzystwie żony, Zbigniewa i Heleny Zarembów oraz Józefa i Ludwiki Jaworzyńskich, tej ostatniej znanej artystki operowej Krakowa i znakomitej odtwórczyni pieśni Jerzego.

Okres ciszy twórczej zakończył się w pierwszych miesiącach roku 1936. Powstały dużych rozmiarów Wariacje Symfoniczne, Opus 27, zawierające Introdukcję oraz dziesięć Wariacji. Z początkiem następnego roku i po trzech próbach kompozycja została odłożona wobec niskiego poziomu orkiestry symfonicznej Krakowa. Dopiero w listopadzie 1977 roku, w Santo Domingo, zostały publicznie wykonane Introdukcja oraz Wariacja IV, a dziesięć lat poźniej i też w Santo Domingo przedstawione były publiczności Introdukcja oraz Wariacje IV, VIII oraz X. Ołówkowy szkic następnego dzieła orkiestralnego, preludia symfonicznego Zaczarowane Jezioro Opus 29, nosi datę 27 czerwca 1937 roku. Była to ostatnia kompozycja całkowicie zinstrumentowana, niestety liczne jej wykonania miały miejsce już po śmierci kompozytora. Zostało jeszcze trochę czasu aby stworzyć następne dzieło orkiestralne, Opus 30, w manuskrypcie ołówkowym, jeszcze bez nadania tytułu. Pięćdziesiąt lat później Krzysztof Dziewięcki, młody dyrygent i wielbiciel twórczości symfonicznej Jerzego Gablenza, podjął się zinstrumentowania tej kompozycji.

Jerzy Gablenz nigdy nie doczekał się wykonania swojej opery, ani szerszego uznania przez polski świat muzyczny, tak jego epoki jak obecnych czasów, jako zaawansowanego i poważnego kompozytora. Zginął dnia 11 listopada 1937 roku, w katastrofie samolotu pasażerskiego pod Piasecznem, niedaleko Warszawy. Po 49 latach życia został pochowany w Krakowie, w rodzinnym grobowcu, na cmentarzu Św. Salwatora, w drodze na Kopiec Kościuszki.

[edytuj] Bibliografia

Niniejszy tekst powstał w oparciu o biografię autorstwa Tomasza Gablenza, syna kompozytora (© listopad 2000, uwolniona na zasadach GFDL 3 stycznia 2006)