Zeugma
Een zeugma (mv. zeugmata, zeugma's) (uit het Grieks: verbinding) is een stijlfiguur (meer een stijlfout) waarbij een woord twee andere zinsneden verbindt, terwijl dat woord in relatie tot de beide zinsneden een andere functie vervult (bijv. als hulpwerkwoord en als koppelwerkwoord).
Een zeugma is een vorm van coördinatie die in wezen, althans op het eerste gezicht, niet verkeerd schijnt te zijn. In de taalkunde leidt het zeugma tot een aantal verschillende interpretaties, afhankelijk van het standpunt dat men inneemt. Het bizarre effect wordt veroorzaakt, zo kan men opperen, door de deletie van delen van gecoördineerde zinnen die binnen de dieptestructuur syntactisch met verschillende elementen corresponderen. Zuiver functionalistisch beschouwd, zou hier geen probleem mogen zijn; de overgebleven elementen van de zin kunnen nog steeds naar de bedoelde zinselementen verwijzen. Dat een taalgebruiker echter voelt dat er iets vreemds aan de hand is, toont aan dat mensen een syntactisch bewustzijn hebben, waarin een aantal constructies, met hun typische valentiedescripties (die vaak idiomatisch van aard zijn), zijn opgeslagen. Een zeugma is in die zin een botsing van verschillende constructionele valenties.
Voorbeelden van zeugmata:
- Hier zet men koffie en thee en over de Zaan.
- Het legendarische uithangbord van een veerhuis waar men overzet en koffie en thee zet.
- Zij gaf hem een hand en de bons.
- God schept de dag en moeder de soep.
- Hij nam zijn vrouw, haar geld, de benen en de eerste trein naar Amsterdam.
- Ik deed eerst een dikke mantel, daarna talloze nieuwe streken, ginds iemand een ongeluk, en er helaas geen goed aan.
- De dirigent gaf de maat, de dief bij de politie, de cellist een nieuwe partituur, en dat er volgens hem een probleem was, op overtuigende wijze aan.
- Hij kon drinken als een koe water.
- Ze vielen me eerst tegen, m'n maten, alletwee, maar toen ik van de steiger gleed, toen vielen ze wel mee. (naar Wim Meyles, Spelen Met Woorden)
Bij een juiste verbinding spreekt men van een syllepsis.
