Verzoeningsleer

De verzoeningsleer is een van de belangrijkste leerstellingen van het christendom. Het werd op het Concilie van Nicaea in 325 expliciet verwoord als een kernpunt van de Kerk.

In de evangeliën van het Nieuwe Testament wordt verteld hoe Jezus stierf aan het kruis. Bisschop Irenaeus van Lyon formuleerde omstreeks 180 de leerstelling dat de kruisdood van Jezus een onderdeel was van Gods heilsplan met de mensheid. Jezus zou aan het kruis zijn gestorven om met zijn lijden plaatsvervangend te boeten voor de zonden van de mensheid. In zijn boek Adversus Haereses (Tegen de ketters) stelde hij die opvatting tegenover de toen nog wijdverbreide gnostiek. De opvattingen van Irenaeus over het zoenoffer van Jezus werden bij het Concilie van Nicaea aanvaard als canoniek.

Jezus was niet zomaar een mens, leerde Irenaeus. Hij was ‘de Christus’, de eniggeboren zoon van God, zelf ook God. Hij was vrijwillig mens geworden, met de vooropgezette bedoeling aan het kruis te sterven.

Waarom moest Jezus als ‘de Christus’ aan het kruis sterven? Dat was nodig omdat de mens gevallen is in Adam. Wat betekent dat, gevallen in Adam?

[bewerk] Gevallen in Adam

Het paradijsverhaal uit Genesis, het eerste boek van het Oude Testament, vertelt dat God (Jahweh) aan de eerste mensen, Adam en Eva, verboden had te eten van de boom van kennis van goed en kwaad. Eva liet zich echter door de slang verleiden toch van die boom te eten, en zij verleidde op haar beurt Adam. Ook Adam at van de boom van kennis van goed en kwaad en ook hij overtrad daarmee het verbod van Jahweh. Dat riep de toorn van Jahweh op. Hij verdreef Adam en Eva uit het paradijs als straf op hun ongehoorzaamheid. Door de overtreding van Adam en Eva verkeren sedertdien alle mensen in een staat van zonde, meteen al vanaf hun geboorte. Dat is de zondeval. Psalm 51 uit het Oude Testament zegt het zo:

‘'Zie, in ongerechtigheid ben ik geboren,

in zonde heeft mijn moeder mij ontvangen.’'

Binnen het kader van het Oude Testament dient deze psalm gezien te worden als een jammerklacht, geen dogma. Maar in het christendom werd de opvatting dat de mens al bij zijn geboorte zondig is, tot dogma verheven. Dat geldt volgens die christelijke opvatting sedert Adam en Eva voor iedereen. Dat heet in de kerkelijke terminologie: ‘de zondeval van de mensheid in Adam’.

[bewerk] Herstel zondeval

Het kerkelijk christendom leert nu dat Jezus, als de Christus, de zondeval van de mensheid in Adam herstelt door met zijn lijden aan het kruis daarvoor plaatsvervangend te boeten. Jezus Christus is ‘het lam Gods dat de zonden van de wereld wegneemt,’ zoals dat nu nog in de rooms-Katholieke mis wordt beleden: Agnus Dei qui tollis peccata mundi. De opvatting dat Jezus als de Christus met zijn lijden de zonden van de mens wegneemt noemt men ‘de verzoeningsleer’. De verzoeningsleer verklaarde duidelijk waarom Jezus aan het kruis gestorven was: Hij wilde het zelf, het was de uitvoering van een vooropgezet plan, door God zelf beraamd.

[bewerk] Louter genade

Voor Irenaeus was de betekenis van de verzoeningsleer in de allereerste plaats gelegen in de vergeving van de zonde. Het evangelie was voor Irenaeus een waarachtig blijde boodschap, omdat voor hem de nadruk lag op de liefde van God voor de mens. Die liefde en de daaruit voortkomende mogelijkheid tot vergeving was voor Irenaeus de kern van de christelijke boodschap. Zijn verzoeningsleer zag hij vooral als een uiting van Gods grote liefde voor de mens. Ruim tweehonderd jaar na Irenaeus maakte Augustinus niet Gods liefde, maar de zondigheid van de mens tot kern van de verzoeningsleer. Augustinus beschouwde de mens als door en door zondig. De mens is niet in staat om ook maar één daad te verrichten die zonder zonde is: non posse non peccare.

Voor Irenaeus was het allerbelangrijkste dat Gods genade door het zoenoffer van Jezus voor iedereen beschikbaar is. Maar Augustinus meende dat slechts zeer weinig mensen mochten rekenen op de genade van God. Augustinus stond op het standpunt dat de verlossing van de zonde door het zoenoffer van Jezus een onverdiende genade was, slechts geschonken aan enkele uitverkorenen. De rest van de mensheid is volgens hem reddeloos verloren, voor eeuwig. De mens kan zijn eigen heil niet bewerkstelligen, hij kan niet zichzelf verlossen, leerde Augustinus. Hij kan geen enkele verdienste ‘eisend in het geding brengen voor Gods rechtertroon’. Hij is voor zijn verlossing volledig afhankelijk van Gods onverdiende genade.

De genadebesluiten voor de redding van enkelen, zijn door God reeds aan het begin der tijden voor alle eeuwigheid vastgelegd, en daar valt voor een mens niets meer aan af te dingen, leerde Augustinus. De opvatting dat slechts weinig mensen uitverkoren zijn om deelachtig te worden aan de genade door het zoenoffer van Jezus, en dat de mens zelf op die uitverkiezing geen invloed kan uitoefenen heet de predestinatieleer. Predestinatie betekent voorbeschikking.

Het aspect van de genade zou later in de geschiedenis van het christendom tot veel polemiek leiden. Het werd een van de belangrijkste twistpunten tijdens de reformatie tussen enerzijds Calvijn en Luther en anderzijds de Rooms-Katholieke Kerk. Rome leerde toen dat ook goede werken tot de verzoening in Christus kunnen leiden. Calvijn en Luther benadrukten, in navolging van Augustinus, dat alleen het geloof dat vermocht, en dat dan nog slechts voor enkele uitverkorenen. Zij meenden dat de kerk van Rome te ver was afgedreven van de predestinatieleer van Augustinus, en rechtvaardigden op grond daarvan de afscheiding door de protestanten van Rome. Calvijn vatte de nadruk die Augustinus legde op de zondigheid van de mens samen in zijn bekende uitspraak:

De mens is onbekwaam tot enig goed en geneigd tot alle kwaad.