Jan van Boendalen

Jan van Boendale (1279 – 1351) was ambtenaar in de stad Antwerpen, wetenschapper, schrijver en dichter. Hij doorliep de kapittelschool in Brussel en ontpopte zich later tot een gedreven leermeester en moralist. Hij probeerde zijn publiek te onderwijzen met nuttige adviezen en feitelijke informatie en trachtte zo de mens meer bagage mee te geven voor het aardse leven.

Boendale staat met zijn Lekenspiegel (Der leken Spiegel) veel verder dan zijn collega-dichters uit de middeleeuwen. De door de kerk verkondigde normen zijn niet langer zijn enige leidraad, hij doet beroep op het rationele denken en de regels voor zelfhandhaving in de maatschappij. Hij wordt dientengevolge gezien als een vroege representant van het constitutionalisme. In zijn teksten is reeds te zien dat hij de macht van de vorst beperkte. Hij deed dit door het contract tussen vorst en onderdanen te benadrukken, dat afgesloten werd toen er een kunstmatige staat gevormd werd.

In het hoofdstuk ‘Hoe de eerste landsheren werden aangesteld’ uit de Lekenspiegel stelt Van Boendale vast dat de landsheren waren aangesteld, ‘Niet voor hun eigen belang, maar voor het algemeen belang van het volk. Het volk stelde hen aan als bestuurders, zodat zij het volk te allen tijde zouden beschermen en beveiligen tegen geweld en uitwassen.’. Van Boendale spreekt de landsheren direct aan en wijst ze op hun plaats, ‘het recht staat boven u; u bent dienaar van het recht’ . Hij laat deze staatsrechtelijke opmerkingen vloeiend overgaan in religieuze opmerkingen: ‘want in de hemel zetelt een Rechter’… Hij zal u in de hemel of in de hel meten met de maat waarmee u hier hebt gemeten’.

Hij sloot hiermee aan bij het constitutionalisme, omdat hij de rechtspraak en wetgeving boven de vorst plaatste, zodat de vorst geen volledige vrijheid heeft om zijn eigen belang na te streven. Het middeleeuwse constitutionalisme betoogde weliswaar dat de vorst soeverein was, maar dit impliceerde niet dat hij buitengewone rechten had. Enerzijds regeert de vorst volgens door hem opgestelde wetten, maar deze anderzijds behoeft hij op enigerlei wijze het consent van het volk. Dit dominium regale et politicum stond centraal in het meeste middeleeuwse constitutionele denken.