Het Laatste Avondmaal (Leonardo da Vinci)
Het Laatste Avondmaal (in het Italiaans, Il Cenacolo of L'Ultima Cena) is een fresco van Leonardo da Vinci, dat hij heeft geschilderd in opdracht van hertog Lodovico Sforza; in de refter van het Santa Maria delle Grazie; een dominikaner-klooster in Milaan.
Het geeft een scène van het Laatste Avondmaal van Jezus weer zoals die in de Bijbel wordt beschreven. Het schilderij is gebaseerd op Johannes 13:21-26, waarin Jezus aankondigt dat één van zijn 12 discipelen hem zal verraden. Het schilderij is één van de meest bekende en getaxeerde ter wereld. In tegenstelling tot veel andere waardevolle schilderijen is het echter nooit in particulier bezit geweest, omdat het niet kan worden verplaatst.
Inhoud |
[bewerk] Compositie en betekenis
Het schilderij heeft een afmeting van 460 x 880 cm en is te zien in de eetzaal van het convent van Santa Maria delle Grazie in Milaan. Het thema was traditioneel voor eetzalen, maar de interpretatie van Leonardo gaf het een veel groter realisme en diepte. De lunetten bovenin het schilderij zijn beschilderd met het wapen van Sforza. Tegenover het schilderij is een fresco te zien van de kruisiging, geschilderd door Donato Montorfano. Leonardo begon met het werk aan het Laatste Avondmaal in 1495 en voltooide het in 1498, hoewel hij niet aan één stuk door heeft gewerkt aan het schilderij.
In het Laatste Avondmaal worden de reacties van de apostelen weergegeven, toen Jezus zei dat één van hen hem zou verraden. "Zij keken elkaar aan, onzeker, wie hij bedoelde", schrijft de evangelist. Alle twaalf apostelen hebben bij Da Vinci een verschillende reactie op deze aankondiging en verkeren in diverse stadia van woede en schok. Van links naar rechts:
- Bartolomeüs, Jacobus de Mindere en Andreas, die samen een groep vormen, zijn verrast. Andreas houdt allebei zijn handen omhoog in het "einde!" gebaar.
- Judas Iskariot vormt samen met Petrus en Johannes een andere groep van drie. Judas zit in de schaduw en kijkt teruggetrokken na het horen van de onthulling van zijn plan. Hij houdt een kleine zak met zilverstukken stevig vast, die hij heeft gekregen voor het verraden van Jezus. Petrus houdt een mes vast, in de tegenovergestelde richting van Jezus gericht, waarschijnlijk vooruitlopend op zijn gewelddadige bescherming van Jezus in Gethsemane. Overeenkomstig het evangelie wenkt hij de jongste apostel Johannes, om aan Jezus te vragen wie hij bedoelt. Volgens sommige bronnen echter, stelt deze figuur Maria Magdalena voor, maar dit is in tegenspraak met de aantekeningen van Leonardo in het onder vermelde manuscript.
- Thomas, Jacobus de Meerdere en Filippus vormen de volgende groep van drie. Thomas lijkt te vragen: "Ik ben het toch niet, Heer?" Jacobus is duidelijk geschokt en houdt zijn handen in de lucht. Filippus lijkt naar een verklaring te zoeken.
- Mattheüs, Judas Taddeüs en Simon zijn de laatste groep van drie. Zowel Mattheüs als Taddeüs zijn gedraaid in de richting van Simon, waarschijnlijk om een antwoord te krijgen van Simon op hun vraag, wie hij zou bedoelen.
De gebruikte namen zijn algemeen erkend door kunsthistorici. In de 18e eeuw is er een manuscript gevonden met alle namen, hiervoor waren alleen Judas, Petrus, Johannes en Jezus geïdentificeerd.
In overeenstemming met andere afbeeldingen van het laatste avondmaal in die tijd heeft Leonardo de conventie overgenomen dat alle personen tijdens het diner aan één kant van de tafel plaatsnemen, zodat géén van de aanwezigen in de rug wordt aangekeken. Een tegenstelling is dat Leonardo Judas in het midden plaatst, aangezien de meeste afbeeldingen Judas tegenover de andere apostelen plaatsten. Een ander veel gebruikte techniek is om alle discipelen, met uitzondering van Judas, te voorzien van een aureool. Leonardo heeft echter voor een realistischere en meer dramatisch effect gekozen door Judas naar achteren leunend in de schaduw weer te geven. Ook creëert hij een realistisch en psychologisch beeld waarin hij probeert te verklaren waarom Judas en Jezus tegelijkertijd het brood pakken, vlak nadat Jezus de voorspelling van het verraad heeft gedaan. Jezus is weergegeven alsof hij het zegt tegen Thomas en Jacobus aan zijn linkerkant, die verschrikt reageren omdat Jezus wijst naar een stuk brood voor hen. Afgeleid door het gesprek tussen Johannes en Petrus steekt Judas zijn hand uit naar een ander stuk brood waar ook Jezus zijn rechterhand naar uitstrekt. Alle composities en lichtval vestigen de aandacht op Jezus.
[bewerk] Materiaal
Leonardo schilderde het laatste avondmaal op een droge muur en niet op nat gips, zodat het geen écht fresco is. Omdat een fresco als kunstwerk is te wijzigen, koos Leonardo in plaats daarvan ervoor om de stenen muur te dichten met een laag pek, kalkonderlaag en mastiek. Vervolgens bewerkt hij deze laag met Tempera. Door de gebruikte techniek heeft de tijd het schilderij geen goed gedaan. Kort na de voltooiing van het schilderij raakte deze al in verval.
[bewerk] Schade en restauraties
Vanaf 1517 begon het schilderij in verval te raken. In 1556 - binnen zestig jaar na de voltooiing - beschreef de biograaf Giorgio Vasari van Leonardo het schilderij reeds al geruïneerd en zo verslechterd dat de cijfers niet meer herkenbaar waren. In 1652 werd er een deuropening gemaakt in het toen onherkenbare schilderij. Dit is nog goed zichtbaar door de onregelmatige boog die zichtbaar is in het midden van het schilderij. Er wordt verondersteld, gebaseerd op vroege kopieën, dat de voeten van Jezus al in een positie verkeerden die de aanstaande kruisiging symboliseerden. Een eerste poging tot restauratie werd uitgevoerd in 1726 door Michelangelo Bellotti die ontbrekende stukken met olieverf heeft bewerkt en daarna afgedekt met vernis. Deze restauratie bleek erg slecht en in 1770 begon Guiseppe Mazza met een tweede restauratiepoging. Eerst had hij de eerste restauratiepoging ongedaan gemaakt en is geheel overnieuw begonnen. Nadat hij bijna klaar was, op drie hoofden na, is hij gestopt na publieke verontwaardiging. De Franse troepen gebruikten de eetzaal in 1796 als gevangenis en het is niet bekend of gevangenen het schilderij hebben beschadigd. In 1821 werd Stefano Barezzi, een expert op het gebied van verwijderen van fresco's uit bestaande muren, gevraagd om het schilderij naar een veiligere plaats te verplaatsen. Nadat hij met een klein deel was begonnen realiseerde hij dat het werk van Leonardo geen fresco was. Barezzi heeft zijn beschadigingen met lijm proberen te repareren.
Van 1901 tot 1908 heeft Luigi Cavenaghi een zorgvuldige studie gedaan naar de structuur van het schilderij en begon vervolgens met het schoonmaken ervan. In 1924 vervolgde Oreste Silvestri het schoonmaken en stabiliseerde enkele delen met gipspleister. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, op 15 augustus 1943, werd de eetzaal geraakt door een bom. Beschermende zandzakken verhinderde dat er bomsplinters tegen het schilderij kwamen, maar trillingen hebben wel beschadigingen kunnen veroorzaken. Tussen 1951 en 1954 is een andere schoon en stabiliseringrestauratie ondernomen door Mauro Pelliccioli.
[bewerk] Belangrijke restauratie
Tussen 1978 en 1999 leidde Pinin Brambilla een belangrijk restauratieproject die was ondernomen om het schilderij permanent te stabiliseren en de schade te herstellen die door vuil, verontreiniging en de mislukte restauraties in de 18e eeuw en 19e eeuw waren veroorzaakt. Aangezien het onmogelijk was gebleken om het schilderij te verplaatsen is er voor gekozen om de eetzaal klimatologisch te beheersen. Vervolgens is er een gedetailleerde studie ondernomen om de originele vorm van het schilderij te bepalen, gebruikmakend van diverse wetenschappelijke tests (waaronder infrarood onderzoek en microscopische steekproeven). Tevens zijn de originele schetsen onderzocht die worden bewaard in het Windsor Castle. Uit deze studie bleek dat sommige delen onherstelbaar waren. Deze delen zijn met aquarel techniek opnieuw geschilderd in een zachtere kleur om aan te geven dat het geen origineel werk was.
Deze hele restauratie heeft 22 jaar geduurd en op 28 mei 1999 kon het schilderij weer worden bezocht. Bezoekers dienen zich wel van te voren aan te melden en mogen niet langer dan 15 minuten blijven kijken. Na de onthulling van de restauratiewerkzaamheden werd het bekritiseerd aangezien en grote veranderingen hadden plaatsgevonden in de kleuren en in sommige gezichten.
[bewerk] Literatuur
- Leonardo. Het laatste avondmaal, Michael Ladwein - ISBN 90-6038-262-5
