Boekweit
| Boekweit | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 |
||||||||||||
| Taxonomische indeling | ||||||||||||
|
||||||||||||
| Soort | ||||||||||||
| Fagopyrum esculentum | ||||||||||||
 |
||||||||||||
 Zaden |
||||||||||||
 boekweit tussen gele lupine |
Boekweit (Fagopyrum esculentum) is een cultuurgewas dat waarschijnlijk afkomstig is uit een tamelijk droog deel van China, en meer in het bijzonder een gebied grenzend aan Mantsjoerije, Mongolië of Tibet. Het behoort tot de familie van de Polygonaceae (duizendknopen), waartoe ook zwaluwtong, perzikkruid en varkensgras behoren. Het is een eenjarige plant met een holle rechtopgaande, zich meermalen vertakkende, rode stengel. De bladeren zijn driehoekig tot hartvormig. Het wortelstelsel omvat een zich sterk vertakkende penwortel.
De bloei begint al in een jong stadium, soms al na zes weken, en gaat dan 25 tot 30 dagen door. De bloemen zijn in langstelige pluimen gegroepeerd, wit tot roze van kleur, en bevatten veel nectar. Op arme gronden bereikt boekweit een hoogte van 50 cm. Voordat de bloei ten einde is zijn er al rijpe vruchten.
Het eetbare zaad zit aan dunne steeltjes die in rijpe toestand makkelijk loslaten. Het heeft een meel- en eiwitrijke inhoud, overeenkomend met die van klaver. Er waren vroeger twee rassen bekend: op de veengronden de Staphorster bruinzwarte en op de zandgronden de Brabantse grijze boekweit. De huidige rassen produceren minder nectar dan de oude rassen. Bij het bewaren moet het zaad droog zijn want het schimmelt gemakkelijk. Eén kilo zaad bevat ± 45.000 zaden.
De vorm van het boekweitzaad komt sterk overeen met die van beukennootjes, al zijn ze beduidend kleiner. Het zaad werd tot meel gemalen, hoewel boekweit beslist geen graan is. Boekweit is een 'pseudograan'; de zaden, het meel en alle andere afgeleide producten van boekweit bevatten geen gluten.
Boekweitmeel bevat veel magnesium, kalium en fosfor. Het is voedzaam en licht verteerbaar. Tegenwoordig wordt het ook geteeld voor de geneeskunde.
Boekweit lijkt een graanproduct, maar is het dus niet. Het meel ervan kan goed worden gemengd met dat van granen. Pannenkoeken van zo'n mengsel smaken voortreffelijk. Geroosterde boekweitkorrels heten ook wel kasha en zijn bekend uit de Oost-Europese keuken.
Inhoud |
[bewerk] Benaming
In het Latijn betekent Fagopyrum, de geslachtsnaam van boekweit, beuktarwe (fagus = beuk (de boom) en puros = tarwe). In gewestelijk Nederlands staat boek voor beuk en weit voor tarwe. In andere talen kent boekweit overeenkomstige namen: bokwiet (Afrikaans), buckwheat (Engels), Buchweizen (Duits) en boghveden (Deens).
Boekweit werd gedurende enkele eeuwen in Europa op vrij grote schaal verbouwd, maar wordt thans nauwelijks nog geteeld wegens de bewerkelijkheid en kwetsbaarheid van de cultuur en wegens de geringe opbrengst per oppervlakte-eenheid.
Boekweitmeel en boekweitgrutten bevatten evenveel eiwit (10 g per 100 g) als tarwe- en roggemeel, en meer koolhydraten. Ze bevatten minder vet, minder mineralen en minder vitamines uit de B-groep dan tarwemeel. Boekweit is een goed ‘bijengewas’, bijen voeden zich er graag mee. Het levert een aromatische honing op die zeer geliefd is.
Boekweit was een uitkomst voor "arme boeren" die geen mogelijkheden hadden om te investeren. Zij konden door boekweit te verbouwen boer zijn zonder vee of kapitaal. Het was makkelijk te verbouwen, maar boekweit was zeer gevoelig voor weersinvloeden waardoor oogsten toch vaak tegenvielen en de armoede groot bleef.
Er waren lucratieve jaren in de boekweitteelt, maar als er nachtvorst voorkwam kon de hele oogst van dat jaar verloren gaan. Niet voor niets stond boekweit ook bekend als 'jammerkoren'.
In de veengebieden rond Emmen lagen de beste boekweitjaren zo tussen 1870 en 1890 toen de opbrengst groeide van 20.000 mud naar 22.000 mud. In 1838 had Emmen 1353 hectare veenboekweit en dat groeide uit tot 2200 hectare in 1851. Rond 1889 was dit alweer geslonken tot 1400 hectare en na 1927 werd er in Emmen helemaal geen boekweit meer verbouwd.
In het midden van de negentiende eeuw besloeg boekweit in heel Nederland nog acht procent van het landbouwareaal (65.000 ha), na de Tweede Wereldoorlog is het praktisch verdwenen.
[bewerk] Herkomst
Boekweit is afkomstig uit Centraal-of Oost-Azië en werd volgens sommige geleerden door de Mongolen aan het eind van de Middeleeuwen naar Oost-Europa gebracht en later van daaruit naar Midden- en West-Europa. Uit stuifmeelonderzoek is echter ook gebleken dat boekweit al voor het begin van de jaartelling in Nederland voorkwam.
Archiefonderzoek leert dat er al vanaf 1390 een snelle introductie van boekweit plaatsvond in de Nederlanden. De centra hiervan zijn de Kempen en de IJsselvallei. Taalkundige gegevens doen vermoeden dat de boekweit langs drie zijden West-Europa binnenkwam: een noordelijke route, mogelijk via de Hanze, met als naamtype boekweit, een oostelijke handelsweg met naamtype Heidenkorn of Pohanka, en een zuidelijke route met als naamtype Saraceens of Moors graan.
[bewerk] Grondsoort en grondbewerking
Boekweit is een gewas van de arme gronden, de zandgronden en de dalgronden van hoogveen. Op vruchtbare grond is de groei te weelderig en wordt het wel een meter hoog. Er komt dan te veel blad aan de plant en de zaadvorming vermindert, tevens gaat boekweit dan sneller legeren. Boekweitland werd vroeger niet bemest. Natte en zware gronden zijn ongeschikt voor boekweit; het is dan alleen voor groenbemesting te gebruiken.
Boekweit verlangt een diep losgemaakte bouwvoor, de penwortel krijgt dan gemakkelijker gelegenheid om te groeien. Diep ploegen vraagt veel trekkracht. De spreuk "boekweit wordt verbouwd op paardenzweet" vindt hierin zijn oorsprong. Boekweitland op zandgrond werd vaak twee keer geploegd. Eind februari of begin maart werd diep geploegd, en bij of voor het zaaien gebeurde dit nogmaals, maar dan zeer ondiep.
Boekweit stelt geen bijzondere eisen aan vruchtwisseling, maar heeft wel een voorkeur voor planten die veel stikstof achtergelaten hebben in de grond.
Voor de teelt van veenboekweit vond weinig grondbewerking plaats. De bovenste laag van de grond, die in het voorjaar droog was, werd verbrand. Dit veenbranden gaf veel rookontwikkeling, waarover de klachten zelfs vanuit Holland kwamen (over het branden in het Drentse veen).
Vanwege de sterk wisselende opbrengsten van het gewas kende men het spreekwoord: "boekweitzoad en vrouwluuproat, eens in de zeuven joar goed". Dit werd trouwens ook van struikheide gezegd.
Bij boekweit zijn geen ziekten of plagen bekend, wel treedt bij afrijping vogelschade op.
[bewerk] De teelt
Boekweit is uitsluitend een zomergewas. Het is zeer gevoelig voor nachtvorst en heeft een korte groeiperiode van drie maanden (er werd ook wel gesproken van 100 dagen). Het gewas is gevoelig voor harde wind, regen en hagel. Onderploegen en herzaai is soms nodig.
De zaaitijd ligt tussen half mei (na de ijsheiligen) en half juni, soms zelfs nog na de langste dag. Het kan breedwerpig of in rijen met een afstand van 30 cm gezaaid worden, en 3 cm diep. Door de vlugge groei is het een goede bodembedekker. Men ondervond wel last van het onkruid Europese hanenpoot. Als het gewas ongeveer 10 cm hoog was werd er wel eens gewied. Dit moest zeer voorzichtig gebeuren want boekweit is een teer gewas dat gauw beschadigd raakt.
Boekweit heeft veel warmte nodig en liefst droog rustig weer tijdens de bloei. Het is niet erg droogtegevoelig, veel neerslag bevordert de vegetatieve groei ten koste van de korrelrijping. Per hectare is 30 tot 45 kg zaad nodig, bij breedwerpig zaaien 10 kg meer.
[bewerk] De oogst
Het oogsten gebeurt eind augustus of begin september. Door de onregelmatige rijping kan niet gewacht worden tot alle korrels rijp zijn. Dit in tegenstelling tot echte granen, waar de zaden gelijktijdig rijp zijn. Toch hadden de wilde voorouderrassen uit het Nabije Oosten van de granen ook een verspreide rijping. Voor de plant is dit in verband met nakomelingschap veiliger. Toen de mens met de granen ging kweken is er waarschijnlijk eens een mutatie opgetreden bij één plant, waarbij de zaden gelijktijdig rijp waren. Hiermee is toen verder geteeld. Bij boekweit is dit nooit gebeurd.
Bij de oogst is een deel van stengel en bladeren nog groen. Het maaien gebeurde met de zeis, zicht of sikkel al naar gelang de streek. Ook werd de plant wel getrokken. Het maaien moest voorzichtig gebeuren, omdat boekweit bij droog weer bij afrijping gauw last heeft van zaaduitval. Het maaien gebeurde dan vaak bij avond, 's nachts of in de vroege morgen, als de luchtvochtigheid hoger was, waardoor er minder zaad verloren ging. Dan was het uiteraard handig als er een volle maan was. Nu komt de maan in september enige avonden achtereen vrijwel op hetzelfde moment op, terwijl de vuistregel is dat hij elke avond ongeveer 50 minuten later opkomt. Men noemde deze maan daarom boekweitmaan (ook wel oogstmaan). Het maaien 's nachts had dus niets met een of ander bijgeloof te maken.
Na het maaien is drogen nodig op het land, losliggend of de bossen gestapeld of aan schoven gezet. Dorsen gebeurde op het land met dorsstok of vlegel, plaatselijk ook 's winters in de schuur. Dit gebeurde op het dorskleed op een vlakke ondergrond. Ook werd het zaad betreden met klompen of dikke sokken (boekweitsokken) om het onrijpe zaad los te krijgen. Door verontreinigingen met groene plantendelen moest nadroging plaatsvinden op zolder of in de schuur. Het in een dunne laag uitgespreide zaad werd regelmatig omgeschept om broei te voorkomen. Na de oorlog werd boekweit ook gedorst met aflegger, graanmaaier of maaidorser.
De zaadopbrengst kon 2000 kg per ha bedragen, maar was meestal voor zandboekweit 1000 tot 1500 kg per ha, en voor veenboekweit nog veel minder. Dit hangt vooral samen met de grote vorstgevoeligheid, de gevoeligheid voor zaaduitval, de slechte zaadzetting bij nat weer tijdens de bloei en bij vroege legering.
[bewerk] Gebruik en producten
In sommige vooral arme streken van Nederland, waar "boekweite uut de kuns verbouwd kon worn", vormden de boekweitproducten een belangrijk deel van de dagelijkse gerechten, vooral 's zomers. Omdat boekweitmeel geen gluten bevat is het voor gistdeeg (bijvoorbeeld brooddeeg) alleen in combinatie met een andere glutenrijke meel- of bloemsoort te gebruiken. Gemengd met rogge- of tarwemeel werd boekweitmeel gebruikt om (spek)pannenkoeken van te bakken. Voor het bakken van brood is het minder geschikt, het kan alleen in kleine hoeveelheden toegevoegd worden. Het malen tot meel moest voorzichtig gebeuren. Bij warm worden treedt bij boekweit gemakkelijk verbranden op waardoor verkleuring ontstaat. Het meel werd ook gebruikt om balkenbrij en andere vleeswaren mee af te maken. Hiervoor werden grote hoeveelheden meel toegevoegd aan goed gekookt en gemalen kwalitatief minder vlees, zoals van de kop of van sommige organen.
Boekweitzaad kan lichtgekleurd (alleen gedroogd) of bruin (gedroogd en geroosterd) zijn, beide soorten kunnen gekookt worden in water, vruchtensap of bouillon. De harde, onverteerbare omhulsels van de boekweitzaadjes worden voor consumptie altijd verwijderd. Boekweitzaad heeft een enigszins nootachtige smaak, die door roosteren versterkt wordt.
In China, Japan, Korea, en andere Aziatische landen wordt boekweitmeel gebruikt voor noedels, de bekendste zijn de soba-noedels die een belangrijk deel van het Japanse voedsel uitmaken. Niet alle soba-noedels zijn glutenvrij, soms wordt er voor een deel ander meel in verwerkt.
In Rusland is kasha een verzamelnaam voor gerechten die gemaakt zijn van allerlei soorten gekookte grutten. Als basis wordt melk, room, vleesbouillon of visbouillon, gebruikt. De kasha bevat onder meer vaak vlees, vis, lever, paddenstoelen en/of uien. Het was tot voor kort onmogelijk om kasha uit de Russische keuken weg te denken. Er is zelfs een spreekwoord over: "Het is onmogelijk om een Rus te voeden zonder kasha".
De grutten (gepelde zaden) werden gebruikt om er pap van te maken. De grutten werden in water geweekt, dan gekookt en tot slot werd er karnemelk bij gedaan, om het schiften tegen te gaan.
De doppen die bij de grutter overbleven werden soms gebruikt als vulsel in kinderbedjes. Tegenwoordig worden ze wel in kussens gebruikt. Een klein aantal mensen is echter allergisch voor boekweitdoppen.
Het zaad werd vroeger veel gebruikt als kuikenvoer, en wordt tegenwoordig nog in vogelvoer verwerkt. Als veevoer heeft boekweit weinig waarde. De farmacie gebruikt boekweit voor de winning van rutine.
[bewerk] Boekweit en het veen
Voordat men boekweit op de hoogvenen kon verbouwen moest er eerst wel wat gebeuren. Normaal was het hoogveen te nat om er iets te kunnen verbouwen. Daarom ging men eerst een stuk bovenveen ontwateren, door het graven van lange greppels (ook wel gruppen genaamd). Nadat het veen drooggevallen was, hetgeen 2 tot 3 jaar kon duren, werd de bovenste 30 cm met een veenhouw opengehakt om het veen wat losser te maken. Dit werd het jaar erna vaak herhaald. Belangrijk was dat het veen niet te ver indroogde. Daarna begon men (meestal van april tot juni) het veen af te branden. Om het vuur aan te leggen nam de boer brandende kolen mee, vaak in een vuurkorf. De boer begon aan de rand van het veld en van de wind af: het was vooral zaak dat het veen ging smeulen en niet branden. De ideale omstandigheden voor het veen "smeulen" was een aanhoudende oostenwind en een heldere hemel. Het mocht vooral niet gaan regenen omdat dan het vuur kon doven en men opnieuw moest beginnen. De veenas die na het smeulen overbleef diende als meststof. Nadat het vuur was gedoofd werd de grond nogmaals losgemaakt met een krabber, waarna de boekweit verbouwd kon worden. Eind juni moest de zaak zijn afgerond omdat de groeiperiode drie maanden bedroeg en de oogst niet later dan september mocht plaatsvinden, omdat dan de kans op nachtvorst toenam. Na het zaaien kon men weinig meer doen dan afwachten en hopen op goed weer en dus geen nachtvorst waarna in augustus de de akker geheel wit kleurde en de boekweit werd gemaaid.
Nu moet men niet te licht denken over dat branden van het veen. De rook was verschrikkelijk en verstikkend. Hele gebieden kregen te maken met zonsverduistering. De rook drong overal in door, in huizen en kleren en ogen, en drukte zwaar op de mensen die het toch al zo moeilijk hadden. En dan kwam er nog dat de in gebruik genomen gronden na maximaal 10 jaar uitgeput raakten, waardoor er weer nieuwe gronden ontgonnen moesten worden.
[bewerk] Het verdwijnen van de teelt
Boekweit had zijn bestaan te danken aan de omstandigheid dat het op schrale grond nog een redelijke opbrengst gaf, ondanks de nadelen die aan het gewas kleefden. Het was een weersgevoelig en daarmee onzeker gewas. "Het is een boekweitenverbouw" werd als spreuk gebruikt bij een riskante onderneming.
Verder was de oogst en het bewaren van boekweit bewerkelijker dan van rogge en haver.
Toen de omstandigheden veranderden viel voor boekweit het doek. Door betere cultuurmaatregelen en bemesting steeg de productie van de graangewassen belangrijk, in tegenstelling tot boekweit waar eerder het tegendeel het geval was. Hiermee daalde het rendement ten opzichte van granen. Het meer beschikbaar komen van goedkoper graan deed het voedingspatroon in sommige streken veranderen. Bovendien kwamen er ook geen nieuwe productievere rassen op de markt, er werd gewoon geen onderzoek naar gedaan.
[bewerk] Bijen en boekweit
In tegenstelling tot de huidige bijenteelt die vooral op de voorjaarsdrachten is toegespitst, was de oude korfimkerij voor de honingoogst gericht op de heide. De voorjaars- en vroege zomeroogsten waren voor de volken nodig om op sterkte te komen en om in de zwermtijd voldoende zwermen te krijgen. Op de heide moest dan de dure heidehoning gehaald worden, als alles meezat uiteraard.
Een uitzondering hierop was de boekweit. De in augustus bloeiende boekweit kon onder gunstige omstandigheden al een goede honingdracht opleveren. Bij de oogst werden de raten uitgesneden, de honingraten opzij gelegd en het broed werd soms van twee volken tegelijk in een nieuwe korf gespijld. Hierna gingen de bijen alsnog naar de heide (of konden blijven staan).
Voor de verspreiding van boekweit(zaad) zijn vogels belangrijk, al zagen de boeren ze liever verdwijnen. Voor de bestuiving zijn de bijen de belangrijkste insecten. De bloemen bloeien maar één dag, alleen in de morgen gaan ze open en direct na de middag weer dicht. De bijen bevliegen de boekweit tussen 9 en 12 uur 's morgens (wintertijd). Ze halen zowel nectar als stuifmeel. De bruine aromatische boekweithoning was zeer gewild. De optimale nectarafscheiding vindt plaats tussen de 16 tot 26 °C en duurt 1 tot 4 uur.
[bewerk] Toxiciteit
Boekweitmeel bevat fluorescerende pigmenten, de fagopyrines. Na het eten worden deze via de bloedbaan naar de huidcapillairen gebracht, waar zij door UV-licht geactiveerd worden en een zware photodermatitis kunnen veroorzaken.
[bewerk] Huidig gebruik
Tegenwoordig zijn boekweitproducten vrij goed verkrijgbaar, veel supermarkten verkopen boekweitmeel en biologische winkels verkopen daarnaast ook grutten. Goed zaaizaad is met een beetje moeite bij handelaren te verkrijgen.
In het Zeeuws-Vlaamse dorp Zuiddorpe worden ieder jaar in de maand augustus de Boekweitfeesten gehouden ter ere van de aldaar ooit eens zo belangrijke boekweitteelt.
[bewerk] Boekweit en Hilversum
Het Hilversumse wapen toont vier boekweitkorrels van goud op een blauw veld. In de alleroudste versies, zoals op de Stenen Brug, is er aan de bovenkant nog een kroontje te zien. Maar toen het wapen in 1817 officieel werd vastgelegd was die kroon inmiddels verdwenen.
Het is niet precies te achterhalen wanneer het gemeentewapen van Hilversum voor het eerst werd gebruikt. Vast staat wel dat het wapen in de 17e eeuw al helemaal was ingeburgerd. Dat is bijvoorbeeld af te leiden uit de Stenen Brug aan de Beresteinseweg in Hilversum. Op de brug is het wapen in steen uitgehakt. Daarachter staat het jaartal waarin de brug gebouwd is: 1699.
In de zestiende eeuw was boekweit een belangrijke voedingsbron voor de plaatselijke bevolking. Boekweit gedijt namelijk prima op schapenmest. En schapenmest was in grote hoeveelheden aanwezig, vanwege de talloze kuddes schapen die ronddwaalden op de uitgestrekte heidevelden rond Hilversum. Toen in de 20ste eeuw de schapenmest echter overal werd vervangen door kunstmest, werd de boekweitbouw steeds minder rendabel. Uiteindelijk is het helemaal verdwenen.
In 1970 stelde de Stichting van Banistiek en Heraldiek voor om het wapen te vervangen door iets anders. Men vond het gemeentewapen van Hilversum "vrij simpel en weinig zeggend". De voorzitter van deze stichting diende bij de Hoge Raad van Adel een voorstel in voor een ander wapen, dat "meer representatief" zou zijn. Het voorstel werd niet overgenomen. Hilversum bleek toch te zeer gehecht aan haar vier ongekroonde boekweitkorrels.
| Bron(nen): |
|
[bewerk] Externe links
- SoortenBank.nl beschrijving en afbeeldingen
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Fagopyrum esculentum op Wikimedia Commons. |
