Atjehoorlog
De Atjehoorlog was een koloniale oorlog die het Koninkrijk der Nederlanden voerde in Atjeh om het toe te voegen aan Nederlands-Indië
De negentiende eeuw kenmerkt zich onder meer door het opkomend kapitalisme, de industrialisatie en het kolonialisme. Bovenstaande ontwikkelingen leidden tot een grotere activiteit van de Nederlanders 'overzee'. Ook Nederland immers heeft diverse koloniale oorlogen uitgevochten, vooral in Nederlands-Indië. Een van de meest langdurige oorlogen werd in Atjeh, op het eiland Sumatra uitgevochten.
De Nederlandse 'bezittingen' in den vreemde, geërfd van de failliete VOC en de WIC, tijdens de periode-Napoleon veelal beheerd door het Verenigd Koninkrijk, werden na de val van Napoleon en de vorming van het Koninkrijk der Nederlanden grotendeels aan Nederland teruggegeven, met uitzondering van Zuid-Afrika.
Ook Indië kwam dus weer onder Nederlandse controle. De koloniale politiek werd nu ook geen privé-zaak meer zoals ten tijde van de VOC en de WIC, maar een staatsaangelegenheid, een ontwikkeling die men ook in andere West-Europese landen kan zien. In de loop van de negentiende eeuw werden Afrika en het Verre Oosten langzaam, maar zeker verdeeld onder de koloniale machten. Nederland van zijn kant vestigde zijn gezag steeds steviger in Nederlands-Indië. Het koloniale beleid werd er nu ook op gericht dat kolonies winstgevend moesten zijn. Het directe gevolg hiervan was het cultuurstelsel. Er speelden in de koloniën dus grote financiële belangen.
Daarnaast is er een ontwikkeling te constateren dat de verspreide 'bezittingen' gegroepeerd werden en onder centrale controle werden gebracht. Atjeh, een onafhankelijk sultanaat op de Noordwestelijke punt van Sumatra, werd een van de laatste witte vlekken op de koloniale kaart.
In 1871 werd tussen het Verenigd Koninkrijk en Nederland een nieuw Sumatra Verdrag gesloten dat Nederland de vrije hand gaf in Atjeh. Afgezien van het prestige was Atjeh rijk aan landbouwgrond waar pepers werden verbouwd, en mogelijkerwijs heeft de aanwezigheid van aardolie ook de nodige aandacht getrokken. Doordat Atjeh daarnaast de Straat van Malesie beheerste en de rol daarvan door de opening van het Suez Kanaal steeds belangrijker was geworden, was er ook een strategische reden om zich met Atjeh te bemoeien.
Zonder enige kennis van lokale zaken werd vervolgens een militaire campagne opgezet om Atjeh te annexeren middels de klassieke 'gun boat' tactiek. Men nam aan dat de aanwezigheid van enige oorlogsschepen in de haven van de hoofdstad van Atjeh voldoende was om iedere weerstand te doen smelten, waarna met de aanwezige infanterie het land kon worden bezet.
Op 26 maart 1873 bezorgde Nederland een oorlogmanifest gericht aan de Sultan van Atjeh, van wie men vermoedde dat hij de macht in het land had. Op het Nederlandse ultimatum kwam niet de gewenste reactie. In 1873 werd een strafexpeditie onder generaal-majoor J. Köhler uitgestuurd met als doel de pacificatie van het binnenland van Atjeh. De Sultan van Atjeh was al in onderhandeling met mogelijk Italië en de Verenigde Staten bij een conferentie in Singapore om de neutraliteit te waarborgen, en hoewel niet kan worden bewezen dat de Verenigde Staten te hulp schoten werd het Atjehse leger razendsnel gemoderniseerd.
Deze eerste Nederlandse inval (later genoemd: de eerste Atjeh-oorlog) liep uit op een regelrechte ramp, wat het internationale aanzien van Nederland geen goed deed. De Atjehers weerden zich dermate kranig dat het Nederlandse expeditieleger zich terugtrok. Köhler zelf werd bij de 'Köhler-boom' getroffen door een kogel.
Een tweede expeditie (de tweede Atjeh-oorlog) onder leiding van Jan van Swieten, die eind 1873 begon, slaagde erin de kraton (sultans paleis) te veroveren, maar de sultan wist te ontsnappen. Atjeh werd officieel geannexeerd, maar in feite was van onderwerping geen sprake. Op 13 oktober 1880 werd de oorlog als beëindigd verklaard, en werd besloten tot invoering van het zogenaamde concentratiestelsel. Het Nederlandse leger verschool zich in zestien forten ('bentengs') die onderling werden verbonden door een tramlijn. Dit stelsel werd tot 1893 gebruikt. Deze spoorlijn is altijd een geliefd doelwit gebleven van de Atjehse guerrilla's.
In 1883 begon de openlijke oorlog opnieuw, nadat het Britse schip Nisero strandde op Atjeh, in een gebied buiten de Nederlandse controlezônes. Een lokale leider gijzelde de bemanning, en vroeg aan zowel de Britse als de Nederlandse regering om losgeld. Nederland moest toegeven dat Atjeh nog niet onder controle was, tamelijk vernederend, waarop een gezamenlijke Brits/Nederlandse expeditie werd georganiseerd. Een rivaliserende lokale leider, Teukoe Oemar, werd om steun gevraagd, maar deze weigerde. Uiteindelijk beval de Sultan van Atjeh vrijlating van de gegijzelden, waarvoor hij veel geld van de Britten ontving. Dit ging direct naar zijn leger.
Geconfronteerd met een opnieuw bewapend leger, moest Nederland wel openlijk de strijd aangaan, hoewel volgens de officiële linie het hier slechts om politionele acties ging, en niet om oorlogvoering. (Atjeh was immers in naam al geannexeerd.) Teukoe Oemar en andere lokale leiders werden omgekocht met opium en geld, en ze ontvingen wapens in ruil voor toezegging van steun aan Nederland. Oemar verkreeg de titel panglima prang besar (opperste strijdheer van de regering) van Batavia, en nam een Nederlandse naam aan: hij noemde zichzelf nu Teuku Djohan Pahlawan (Johan de dappere). Op 1 januari 1894 verkreeg Oemar officieel toestemming een leger op te zetten. Twee jaar later echter viel Oemar de Nederlanders aan, nadat hij zich weer aan de Atjehse zijde had geschaard. Dit werd in Nederland bekend als Het Verraad van Teukoe Oemar.
De periode daarna werd gedomineerd door majoor Van Heutsz en de onderzoeker Snouck Hurgronje die een diepgravende studie maakte van Atjeh. Snouck Hurgronje was een arabist die groot aanzien genoot in Atjeh, mede omdat hij moslim was (althans daar gaf hij zich voor uit) die een pelgrimstocht naar Mekka had gemaakt, wat zijn aanzien verder vergrootte.
Snouck's rol is tot op de dag van vandaag onduidelijk, maar gelet op het feit dat een deel van zijn onderzoek gedurende lange tijd staatsgeheim was, mag men toch wel aannemen dat Snouck Hurgronje een uiterst effectief spion was. Snouck Hurgronje kwam tot de conclusie dat er drie soorten machthebbers waren in de Atjehse maatschappij: de Sultans, de landheren (oeleëebalang)en de religieuze leiders (oelamas).
Snouk Hurgronje adviseerde om grof geweld te gebruiken richting de oelamas. De macht van de sultan stelde eigenlijk niets voor en de landadel (zoals Teukoe Oemar) diende middels omkoping of chantage aan Nederlandse kant gehaald te worden. Snouck Hurgronje zag echter over het hoofd dat het nationalisme vaste voet in Atjeh had gekregen en dat de verdeel- en heers politiek op den duur niet meer zou werken.
In militaire en politieke kringen begon er al een polemiek te ontstaan hoe nu verder te gaan met Atjeh. Een van de schrijvers was kapitein Van Heutsz, die gesteund door Snouck de harde lijn voorstond. Politiek kreeg Van Heutsz steeds meer bijval met als gevolg dat hij de militaire leiding kreeg in Atjeh.
Van Heutsz ontwikkelde de zogenaamde marechaussee-tactiek verder; oorlogsvoering met kleine goed bewapende mobiele eenheden van voornamelijk Mendanonese en later Ambonese en Javaanse soldaten onder leiding van Europese officieren. Hierbij zij aangetekend dat dit idee afkomstig was van een Atjeher.
Van Heutsz' luitenant was overigens de latere minister-president Hendrikus Colijn
De terreur die werd uitgeoefend waarbij vele dorpen genadeloos werden uitgemoord, werd in sommige gevallen vastgelegd op foto. Overste Van Daalen was bijzonder bloeddorstig: hij vernietigde meerdere dorpen, met zeker 2900 Atjehse doden als gevolg (waaronder 1150 vrouwen en kinderen). Van Daalen verloor slechts 26 man. Hierbij zij aangetekend dat de politiek geenszins onomstreden was. Nadat nieuws over de moordpartijen van Van Daalen bekend werden in Nederland werden er publiekelijk vragen gesteld. Om dit te sussen werd Van Daalen ontslagen, maar hij werd niet aangeklaagd.
In 1903 verklaarde Van Heutsz, die in 1898 gouverneur van Atjeh was geworden, dat de oorlog was gewonnen. Aanleiding was de plechtige overgave van sultan Mohammed Daoed aan van Heutsz, met op de achtergrond een bijna levensgroot staatsieportret van Koningin Wilhelmina. Maar de militaire acties tegen de Atjehse strijders gingen daarna nog jaren door en de bevolking werd hierbij niet gespaard, zoals in 1904 tijdens de campagne onder overste Van Daalen (zie boven). In de daaropvolgende jaren werden de resterende guerrillabenden één voor één uitgeschakeld, de laatste in 1914. Daarmee leek het verzet gebroken en dat jaar werd daarom wel beschouwd als het feitelijke einde van de Atjeh-oorlog. Maar helemaal rustig werd het niet in Atjeh. Van tijd tot tijd flakkerde het vuur van het verzet weer op. Europeanen werden het doelwit van moordaanslagen en in de jaren '20 en '30 kwam het tot lokale opstanden van flinke omvang. Toen in 1942 de Japanse landing voor de deur stond kwamen de Atjehers in opstand en werden de Nederlanders - deze keer voorgoed - uit Atjeh verdreven. De Atjehers stellen dat zij zich nooit hebben overgegeven, en houden het einde van de oorlog met Nederland op 1942.
In totaal vielen in Atjeh naar een schatting van Van 't Veer, meer dan 100.000 doden en een half miljoen gewonden. Aan Nederlandse kant sneuvelden circa 2.000 Europese en inheemse militairen en bezweken er nog eens ruim 10.000 aan ziekten als cholera, typhus en beri-beri. Van de inheemse dwangarbeiders kwamen er naar schatting 25.000 om. Het aantal doden onder de Atjehers bedroeg 60 à 70.000, inclusief vrouwen en kinderen. Hierbij zij aangetekend dat Atjeh slechts een half miljoen inwoners telde. Het land zelf werd verwoest, van de landbouw was weinig overgebleven. Het heeft jaren geduurd voordat de oorlogsschade was hersteld.
[bewerk] Literatuur
Het standaardwerk over de Atjeh-oorlog is De Atjeh-oorlog van de Nederlandse journalist Paul van 't Veer (1969).
Van meer officiële aard is De Atjeh-oorlog van E.S. de Klerck (Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage, 1912).
Een goed overzicht van de internationale verhoudingen voor de oorlog en het Engels-Nederlandse diplomatieke gekonkel is te vinden in Anthony Reid, The conquest for North-Sumatra, (Oxford University Press, Londen, 1969).
De NCRV-televisieserie In naam der koningin speelt zich af op Atjeh in 1898 en is gebaseerd op het standaardwerk van Paul van 't Veer en op het boek De Hongertocht van Madelon Szekely-Lulofs (1936). Die televisieserie vormde ook de aanleiding tot het publiceren van het boek Atjeh, Atjeh van Jelte Rep (uitgeverij de Prom, 1996), waarin nakomelingen van Atjehse strijders aan het woord komen.
