Ibalong

Halì sa Wikipedia

IBALONG

(Pinalis sa Bikol ni Zacarias Lla. Lorino hale sa tekstong Kastila)

Iling

Saysayan sa samo an gabos Kadungung

Manga agi-aging suanoy ni Handiong,

Pirak mong talasan isabay tugtugon

Mahamis, ngangalsan padapit kan Aslong.

Ika iyo sana, daing iba nanggad

An makapagsaysay awit na pambihag

Kadtong manga hilom na di nahahayag

Kan ronang kaidto orog na mapalad.

Sabiha, iawit, kami magdadangog

Idtong manga hade na manga maisog,

Gabos na labanan daing nanag-ontok

Sagkod na si Oryol saindang nadaog.

Idtong kasaysayan samo man sabiha

Manga lakaw-lakaw Asog na gurang na,

Asin an aki pa na si Masaraga,

Gosgos na Isarog kami man padangga.

Sa gabos na tawong manga nakaaram

Danaw na linubngan magayon na Takay,

Ika an mahadok, mahamis magtaram

Na makabibihag puso ni isay man.

Kaya pag-awit na kan orog kagayon

Na saimong awit digdi sa malimpoy

Sa poon kan dao, kahoy na marambong,

Managtukaw kita, ika hinanyogon.

Si Kadungong tolos uyang kasimbagan

Paghinanyog kamo, aking Kabikolan,

Manga kasaysayan kan daga na gurang,

Erokan ni Handiong panong kagayonan.

Sarong kahadean an rona kan Bikol,

Tanayad mahiwas, daga manga gabon,

Na an parilibot gabos magagayon,

Mayaman sa ani ano man itanom.

Enot maningkarog nag-errok si Baltog

Sa daga na ining magayon na orog,

Haleng Botavara digdi na nag-ontok,

Tawong guminikan sa dugo kan Lipod.

Si pagkalakop nya sa Bikol na rona

Huli kan saiyang tinanom na linsa,

Mabangis na opon rinatakan sana,

Saiyang linamag kaisganan dara.

Opon kan maruso sinabad ni Baltog

Sa daga su darang matarom na garod,

Ginamit si kamot, pambihirang kusog,

Su salang rinapak kan opong maisog.

Igwang sarong dupa su salang na tu-lang,

Halaba na gayo kun si-mong mata-naw,

Lilidong na tingo duwa sa tolo man

Kan tugod kan garod na pinagkakaptan.

Kan magbalik na sya sa saiyang daga

Binitay su salang sa sarong dakula

Kahoy na talisay sa Tondol kawasa,

Tanganing sa gabos idto ikalagda.

Gabos na gurangan kadtong mangaakbong

Sinda nagngaralas kan idto mata-naw,

Balaog na pano sindang kaomawan

Ki dakulang Baltog nindang kagurangnan.

Idtong manga tawong nangapagkakita--

Angkan Panikwason asin kan Asog pa

Gabos nangagsabing kan panahon ninda

Dai pa nin opong kabaing talaga.

Nginaranan ninda iniong Tandayag

Sa bulod kan Lingyon na orog katangkag,

Huling nakaarog, nakaagid nanggad

Kadakulang hayop, ninda paliwanag.

Kan matapos ini nagdigdi sa Bikol

Na may pag-iriba pamayong si Handiong,

Ninda ginaradan sa bakong haloyon

Su gabos na hayop manga mabangison.

Tanganing magadan idtong manga hayop

Rinibong labanan saiyang linaog

Minsan lukdong gayo nanggad nagmaigot

Sagkod nagkapalad dai nin pag-ontok.

Idtong manga hayop na tolong halonan

Asin sarong mata Ponong an erokan,

Dai syang hingalo sa sampulong bulan

Sagkod na naubos, gabos nya nagadan.

Pating na pakpakan sa rarom nin dagat

Gabos na damulag na orog kaolyas

Na sa kabubuldan nangag kakaripas

Dikit na panahon saiyang inutas.

An manga buwayang kadakulang gayo

Na arog sa bangka ngunyan na totoo,

Asin sarimaong maisog na tuyo

Duman sa Kulasi tinarapok idto.

Manga kahalasan na tingog kabagay

Kan sa magindarang kinawiwilihan,

Sa dakulang lungib, Hamtik na kabuldan

Gabos rinolobong na dai nin hanggan.

Alagad an sarong di nadaog nanggad,

Minsan ginamit na liksi asin ikmat,

Iyo su gurang nang madunong na halas

Oryol si pangaran na orog katikas.

Si Oryol madunong, daog pa si Handiong

Mala sa paghiling si Handiong rinibong,

Nagliwat-liwatan--- daragang magayon

Bilang sudo-sudo na sya paghanapon.

Ribo-ribong gapos ni Handiong ginibo

Nginisihan sana di lamang naano,

Gapos nahuhubad, butngol na totoo

Huli ta si Oryol madunong na gayo.

Nin huli sa tingog na orog kahamis

Si Handiong nadaya magkapirang ulit,

Kun pag-orolayan pagribong sa isip,

Oryol na sa gabos madayang balakid.

Sa daing hingalo na pasunod-sunod

Saiyang pagsusog kadlagan linakop,

Huling sa paghuna magindarang tingog

Si duman na iyong saiyang nadangog.

An sa kay Herkules manga ginibohan---

Gabos na binihag, gabos na kinamtan,

Dai naingoha, kuta di nahaman

Kun si Oryol baga iyo an kalaban.

Alagad sa gibong dai nagkaoyon

si Oryol dakulang katabang ni Handiong

Pagbihag kadtong manga mabangison

Hayop na nagratak kan ronang magayon.

Sabay-sabay sindang nakilaban nanggad

Sa manga buwaya asin nagkapalad,

Asin sa ralaban na orog kangirhat

Handiong di nado-tan dagos si paglayag.

Si angongolood sa lindong kan pangpang

Na nagpakamasid nin takot dinatngan,

Nin huli kan dugong buwayang ginadan

Sinda idtong ukay na gabos paribok,

Manga kaisogan nanggad nakalakop,

Dakulang si Handiong sinda nakatakot

Asin nagdurulag duman sa Isarog.

Ngunyan ta ligtas na saiyang erokan

Sa gabos na hayop na tinatakotan,

Si Handiong nagmukna nin manga kabo-tan

Na nganing magmarhay si pagbuhay-buhay.

Gabos nanagtanom sa bulod nin linsa

Si Handiong asin si manga pag-iriba,

Naging darakula unod na binunga

Na arog sa pansol, dakula talaga.

Asin sa kaba-san sinda nanagduman

Nin dakul na paroy ninda hinasokan

Na si apod ngani na iuyong nagdanay

Ginatos na taon hinandyong pangaran.

Enot na sakayan kaggibo si Handiong

Na pabalik-balik sa salog na Bikol.

Olin, layag dai kabilang sa sukol

Nin huli ta ini tugdas ni Kimantong.

Kimantong nagtugdas kan satuyang lipya,

An surod, pag-olong pambungkal sa daga,

Ganta asin ibang takadan na sadya,

Sakal asin landok, sundang na pangtaga.

Ang ka-naga, sikwan tugdas man ni Hablom,

Gibong pigpagalan nin dakulang atom,

Si gabos na tawo nabigla, naribong

Ta tinao sana sa hadeng si Handiong.

Asin ta tinugdas naman an tapayan,

An paso, an koron, asin man an kalan,

Patin manga iba-ibang kagamitan

Kaggibo kaini Dinahong na mungan.

Inukit ni Sural lagdang babasahon

Sa gapong matagas na hale sa Libong

Asin ta dinagos paglinig kanayon

Nin sarong lalaking pangaran si Gapon.

Banwaan ginibo asin karaongan

Na mangiba-iba si kadakulaan

Na sa manga kahoy saindang binitay,

Sanga nin banasi, kamagong siring man.

Gabos layog-layog saindang palibot,

Sa saldang kan aldaw ragitnit na orog,

An makatatagal duman sana gayod

Kun sa kalangkawan itaas kan moog.

Si Handiong nagmukna tapat na kabo-tasn

Bilang pangalasag sa buhay, sa ngaran,

Sa gabos na tawong saiyang nasakpan

Na daing paorog dawa siisay man.

Igwa nin katungdan lambang sarong tawo,

Manga kagurangnan, oripon pang gayo,

Manga katanosan galang tinatao--

Sa manga panunod, pamanang totoo.

Asin ta dinatngan masulog na baha,

Onos ginikanan, si kusog dakula,

Si orog kagayon, tiwasay na daga

Iba nang paghilngon naliwat kawasa.

Su bukid na Hantik, Kulasi, Isarog

Gabos nangagtuga, nagputok nin kusog,

Asin kasabay pa si dakulang linog

Sa bilog na rona gabos na natanyog.

Sa kusog nin linog kuminadal-kadal,

Dagat suminuko may dagang naglataw

Na iyo na ngunyan satong matata-naw

Bilang kauswagan duman sa Pasacao.

Igwang nakasiblag daga na kaputol

Asin pinag-apod na purong Malbogong,

duwang aswang iyong nag-erok na lolong

Na pinagngaranan Hilang asin Laryong.

Nagbaha nin orog salog Inarihan

Bulos pasulnopan sala nang dalagan,

Kaya kan dai pa ini minasupngay

Si gabos na tubig Ponong dinadatngan.

May dakulang bulod sa Bato nagtundag,

Sa kinamugtakan danaw luminuwas

Na pinaghalean manga sirang layas

Naging kabuhayan kan Ibalong nanggad.

Manga nag-erok dagang Kalabangan

Na manga Dagatnong napara nin basang,

Si manga Dumagat nagsalihid duman

Na hale sa Kotmong enot na erokan.

Daga nagdakula na dai nahaloy

Kusog uminorog kan manga panahon

Na kaisganan pa kan aking si Bantong,

Hugos na katood bantog na si Handiong.

Sarong ribong tawo ni Handiong tinao,

Ta pinapagadan Rabot na malobo,

Hawak nagkabanga-- sa hayop,sa tawo,

Pangratak sa rona, putikon na gayo.

Su enot ki Bantong na manga maisog

Nagdulok ki Rabot ta gadanon boot,

Nangagkaaraging gapo sinda gabos

Sa kapangyarihan mabangis na Rabot.

Alagad si Bantong igwang kaikmatan

Rabot na maisog saiyang namasdan,

Kun minakaturog bilang sarong aldaw

Dai nin pagmangno, minali-tad lamang.

Kaya sarong aldaw na igwa nin baha

Bantong, pag-iriba naglakaw kawasa,

Bago nakabangon si Rabot sa daga,

Hawak nya binaak ni Bantong sa taga.

Dagos luminataw manga kinurahaw

Kan tawo ni Bantong bilang kaogmahan,

Kuminaling-kaging idtong katiboan,

Naglakop sa bunga, kamagong siring man.

Dinarang Ligmanan gadan na si Rabot,

Minasdan nin marhay ni Handiong na bantog,

Daing pakahiro, namungnan nin orog,

haloy nakagirong sa hinorop-horop.

Si Handiong dai pa nanggad nakahiling

Hayop na linalang na daing kabaing,

Maraot na orog, matakot na siring,

Tingog malusogon su dagundong, daging.

Kadungong inontok manga kasaysayan,

Tanda na tapos na su enot na kabtang,

Asin dadagoson sunod na kasumpay

Kun igwang panahon, ibang aldaw naman.

---

An Ibalong sinurat ni Fray Bernardino Melendreras (1815-1867) sa lenggwaheng Kastila alagad an nagpalagda kaining sinurat niya iyo si Padre Jose Castaño sa saiyang artikulong "Breve noticia acerca del origen, religion, creencias y supersticiones de los antiguos Indios del bicol" kaya an iba naghuna an kagsurat kaini iyo si Padre Castaño. Sabi ni Melendreras naguno' niya ini sa sarong naglilibot na para-awit nin mga "susumanon". An makamundo ta kun totoo, dai lamang niya pighingoa matala' an teksto sa orihinal na Bikol na iyo an soboot hinalean.

Alagad, si Jose Calleja Reyes sa saiyang librong pinalagda', an Bikol Maharlika nagtutubod na si Jose Castaño talaga an suminurat kan epikong Ibalong sa tekstong Kastila. Si Reyes binikol man an Ibalong asin mababasa ini sa libro niyang Bikol Maharlika (p. 64-82) asin tinampadan niya man kan tinagalog na bersyon ni Arturo Camua Sampana.

Si Jaime T. Malanyaon ilinakip man niya an bersyon na bikol ni Leoncio F. Elopre sa saiyang librong Istorya Kan Kabikolan (p. 514-523).

An iba nagdududa ngani na totoong epiko ini kan Bikol ta may mga elemento ini hale asin nakakaagid sa mga epiko kan Griyego arog kan persona ni Hercules na agid-agidan sa gawe ni Handiong saka ni Baltog, duwang importanteng heroe sa Ibalong. Garo soboot daa gibo-gibo lang ni Melendreras. An iba man nagsasabi autenticong osipon nin gugurang ta may mga elementong tinubo arog kan mga bukid na Kolasi, Hamtik Isarog asin kan mga lugar na nasususog pa ngonyan arog kan Ponong (sa Magarao?), Panikwason (sa may pamitisan kan Isarog), Inarihan na salog o kan Kotmo' (sa may Pasacao). Asin an mga termino sa mga kagamitan na minukna arog kan "gatang", "surod", "landok" asbp mga termino lumaon na sa bikol.

Ano ta dai lamang nasambitan an bulkan Mayon sa epikong ini? O, an bukid na "Masaraga" na "aki pa." naenot pang marhay sa pagtuhaw asin huri na nagtalubo an Mayong? Kun hihilingon sa Vocabulario ni Lisboa, an "masaga" boot sabihon "malaad", "mabanaag" o sa Kastila, "...que relumbre mucho." Bako daw na an bulkan Masaraganaglalaad pang gayo kun naputok kumpara sa mga gurang nang bukid arog kan Isarog o Asog?

Sabi ni Stephen Sergio, sarong parasurat, an "Mayong" hale sa Buhi-non na taramon na "ma'yong" na boot sabihon "boklod, bukid" asin inaapod ninda an tinutuboan pa sana nin suso nin nagdadaraga na "moro-ma'yong". Ma-oyon ini sa analisis na an epiko antigo nang maray asin enot pang maray na naglakop sa panahon na an Ma'yong nagtatalubo pa sana. [1] Totoo, kahurihan kan kag-anom (16) na Siglo, inaapod na kan mga Bikolnon an bulkan na iyan na "Ma'yong" susog sa natala' ni Lisboa.

Naggikan an mga taga-Buhi sa Albay mansana asin nangaranan sindang Buhi-non ta sinda su mga "nakabuhi" (nakadurulag) kan tuminuga an Ma'yong.

Nota: An sinurat ni Fray Jose Castaño napalaman asin nakukua sa Archivo del bibliofilo filipino, vol. I, na an nagtipon man iyo si Wenceslao E. Retana asin ipinublikar kan Impr. de la viuda de M. Minuesa de los Rios duman sa Madrid,España, taon 1895.

Ginuno sa: Blair, Emma Helen, and Robertson, James Alexander: "The Philippine Islands: 1493-1898," A Collection of sources. Cleveland, Ohio: The Arthur H. Clark Company, 1903-1909, 55 vols. 8 vo. Plates and maps.pahina 89, 90.

Ginunuan:Vocabulario de la Lengua Bicol, Marcos de Lisboa, 2nd ed. Manila. Establiciento tipografico del Colegio de Santo tomas, 1865, 417, 104 pp. An sarong huwad kaini yaon sa Museo kan Universidad de Nueva Caceres.