Lingaedjes romans
Èn årtike di Wikipedia.
lingaedjes > indo-uropeyin > lingaedjes romans
Les lingaedjes romans ces les lingaedjes k' ont vnou foû do latén. I rezultèt d' l' evolucion do latén populaire après l' tcheyaedje di l' Impire Romin Coûtchantrece e 476.
Les mwaisses ponts comons etur ces lingaedjes c' est:
- Piete do sistinme di declinåjhons des nos (i n' a k' e roumin k' i gn a co ene pitite sacwè)
- Les troes djinres do latén classike ni sont pus k' deus (såf e roumin)
- Aparexhaedje des årtikes
- Candjmint do codjowaedje; li futurrece do latén est rovieye, al plaece ene nouve futurrece eyet on condicioneu sont fwaits a pårti d' l' erirece durant di habere
Ådvins |
[candjî] On classifiaedje des lingaedjes romans
- ibero-roman:
- castiyan, portuguès, galicyin
- occitano-catalan:
- italo-roman:
- itålyin, sicilyin, toscan, napolitin,...
- francoprovinçå
- lingaedjes réto-romans:
- roumantche, frioulan,...
- galo-roman u lingaedje d' oyi:
- iliro-roman:
- dalmate (distindou)
- roumin
- sarde
[candjî] Comparåjhons des lingaedjes romans
On pout comparer les lingaedjes romans sorlon sacwants criteres po ndè fé sacwants grands groupes
[candjî] Plurials
I gn a deus groupes, les cis ki fjhèt les plurials tot radjoutant on s al fén, eyet les cis ki candjèt l' voyale del fén, metans o ey e ki divnèt i oudonbén a ki dvént e.
End a ki pinsèt ki les foûmes avou "s" vinèt di l' acuzatif eyet les cenes avou voyale do nominatif; mins des ôtes pinsèt purade ki ça venreut po tos les lingaedjes di l' acuzatif, mins ki po des lingaedjes k' i gn a li "-s" al fén s' a candjî en on son di dmey voyale "-y" et poy divni "-i"; come egzimpe di çoula i mostrèt li prono itålyin "noi" (nozôtes) ki vént bén do latén "nos".
- Avou voyale: italo-roman, roumin.
- Avou s: ibero-roman, occitan-catalan, galo-roman, réto-roman
[candjî] Piete del voyale al fén
Des lingaedjes k' i gn a on pierdou l' voyale al fén des mots k' i gn aveut e latén; des ôtes l' ont wårdé. Metans: lupus, luna e latén ki divnèt loup, lune e francès (dins l' vî tins li p' esteut oyou)
- Wårdant les voyales al fén: ispano-roman, italo-roman
- Wårdant l' voyale rén k' pol femrin: occitano-catalan, roumin
- Pierdant l' voyale di fén: galo-roman
[candjî] "Plus"
Li mot eployî po dir "di pus" pout vni do mot latén plus, ou co di magis.
- plus: galo-roman, italo-roman
- magis: ibero-roman, occitano-catalan, roumin
[candjî] Sedecim ou Decem et sex
Li limero saze (16) est fwait pa des lingaedjes k' i gn a sol foûme sijh-dijh, tot come les limeros di 11 a 15; et sol foûme dijh et shijh, tot come les limeros di 17 a 19, pa ds ôtes lingaedjes.
- Sedecim: francès, walon, catala, itålyin, roumin
- Decem-et-sex: portuguès, castiyan
[candjî] Habere et tenere
Les viebes habere eyet tenere ont evolouwé di manire diferinne po sinifyî "tini", "aveur", come aidant viebe ("aveur (fwait)") et co po dire "i gn a".
E walon metans, c' est: tini, aveur, aveur (fwait), aveur (i gn a); dj' ô bén ki ça vént respectivmint di l' evolucion di tenere, habere, habere, eyet co habere. On mostere çoula tot scrijhant "THHH".
E castiyan c' est: tener, tener, haber (hecho), haber: TTHH.
En itålyin c' est: tenere, avere, aver (fatto), essere (c'è): THHE.
- TTTT: portuguès do Braezi
- TTTH: portuguès, galicyin
- TTHH: castiyan, catalan
- THHH: francès, walon
- THHE: roumin, itålyin - E c' est po essere (itålyin) eyet este (roumin)
[candjî] Aveur ou esse come aidant viebe
Des lingaedjes k' i gn a eployèt "aveur" come aidant viebe po tos les codjowaedjes copôzés; dismetant ki des ôtes eployèt eto "esse" avou sacwants viebes, copurade les cis ki dnèt ene idêye di movmint ou di divni.
- Tofer "aveur": portuguès, castiyan, roumin, walon,...
- "Aveur" eyet "esse": catalan, francès, itålyin
[candjî] Tåvlea comparatif
| Walon | Latén | Sarde | Sicilyin | Itålyin | Corsican | Castiyan | Portugués | Galicyin | Occitan | Catalan | Frioulan | Francès | Roumin |
| fourmaedje | caseus | casu | furmanciu | formaggio / cacio | casgiu / furmagliu | queso | queijo | queixo | formatge | formatge | formadi | fromage | caş |
| tchanter | cantare | cantai | cantari | cantare | cantà | cantar | cantar | cantar | cantar | cantar | cjantâ | chanter | cînta |
| gade | capra | craba | crapa | capra | capra | cabra | cabra | cabra | cabra | cabra | cjavre | chèvre | capra |
| clé | clave | crai | chiavi (ciavi) | chiave | chjave | llave | chave | chave | clau | clau | clâf | clé | cheie |
| eglijhe (gléjhe) | ecclesia | crèsia | chiesa | chiesa | chjesa | iglesia | igreja | igrexa | glèisa | església | glesie | église | biserică |
| ospitå | hospitalis | spidali | spidali | ospedale | ospidale | hospital | hospital | hospital | espitau | hospital | ospedâl | hôpital | spital |
| linwe | lingua | lingua | lingua | lingua | lingua | lengua | lingua | lingua | lenga | llengua | lenghe | langue | limbă |
| plaece | platea | prazza | chiazza | piazza | piazza | plaza | praça | praza | plaça | plaça | place | place | piaţă |
| pont | pons | ponti | ponti | ponte | ponte | puente | ponte | ponte | pònt | pont | puint | pont | pod |
| nute / niût | nocte | notti | notti | notte | notte | noche | noite | noite | nuèit / nuèch | nit | gnot | nuit | noapte |
