Sędziszów Małopolski

Sędziszów Małopolski jest położony na pograniczu dwóch krain geograficznych – Karpat i Kotliny Sandomierskiej w wąskiej strefie przejściowej Przedgórza Karpackiego, między Pogórzem Karpackim a Kotliną Sandomierską.

Przez miasto przepływają trzy potoki: Bystrzyca, Budzisz i Gnojnica. Potok Gnojnica wpada na terenie miasta do potoku Budzisz.

Według danych z roku 2005^[1] miasto miało powierzchnię 9,94 km². Z dniem 1 stycznia 2006^[2] powierzchnia miasta została powiększona do 9,96 km², poprzez przyłączenie części obszaru obrębu ewidencyjnego Kawęczyn Sędziszowski o powierzchni 2,32 ha z gminy Sędziszów Małopolski.

[edytuj] Klimat

Okolice Sędziszowa Małopolskiego zaliczane są do najcieplejszych w kraju – podgórska strefa klimatyczna charakteryzuje się długimi upalnymi latami i łagodnymi zimami.

[edytuj] Podział administracyjny miasta

Osiedle nr 1 – obejmuje ulice: Osiedle Młodych, Fabryczna, Wesoła, Słoneczna, Spacerowa
Osiedle nr 2 – obejmuje ulice: Węglowskiego, 3-go Maja, Blich, Polna, Rynek, Jana Pawła II, Bednarska, Wyspiańskiego, Szkarpowa, Szeroka, Krótka, Garncarska, ks. Maciąga, Cicha, Kościuszki, Sportowa, Kwiatowa, kard. Wyszyńskiego, ks. Granickiego, prof. Kota, Solidarności, Piekarska, Ogrodowa, Kolejowa, Kasztanowa, Lipowa, Klonowa, Armii Krajowej, Partyzantów
Osiedle nr 3 – obejmuje ulice: Głowackiego, Ługowa, Kolbuszowska, Olszana, Piłsudskiego, Grunwaldzka, Witosa, Rzeszowska, Księżomost, Konopnickiej, Rędziny, Piaskowa, Działkowa, Borkowska, św. Franciszka, św. Klary, św. Barbary, ks. Sapeckiego, Szymborskiej, Koralowa, Bursztynowa, Szafirowa
Osiedle nr 4 – obejmuje ulice: al. 1000-lecia, Kochanowskiego, Sienkiewicza, Letnia, Słowackiego, Staszica, Prusa, Reja, Kołłątaja, Mickiewicza, Południowa, Warzywna

[edytuj] Demografia

Dane z 30 czerwca 2005²:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	7 131	100	3 664	51,4	3 467	48,6
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	717,4		368,6		348,8

Sędziszów Małopolski, liczy ok. 7 tys. mieszkańców, plasuje się na 22 miejscu pod tym względem wśród miast województwa podkarpackiego.

[edytuj] Historia

Kościół parafialny na początku XX w.

Kościół i klasztor oo. Kapucunów na początku XX w.

Ratusz w latach 50. XX w.

Znaleziska archeologiczne świadczą o tym, że już w czasach brązu miało miejsce osadnictwo na terenach dzisiejszego Sędziszowa Małopolskiego.

Pierwsze udokumentowane wzmianki o mieście pochodzą ze spisów świętopietrza za lata 1325-1327, kiedy to był on siedzibą parafii leżącej w dekanacie dębickim. Kolejne dokumenty z początku XV w. dokumentują Odrowążów jako właścicieli miasta – ich godło do dzisiaj jest herbem Sędziszowa.

Prawa miejskie, w wyniku starań Jana Odrowąża ze Sprowy (wojewoda podolski a od 1479 r. ruski), Sędziszów uzyskał 28 lutego 1483 r. na mocy dokumentu wydanego przez Kazimierza Jagiellończyka.

W 1512 r. ustanowiono w mieście cotygodniowe targi we wtorek i doroczne jarmarki w dniu Świętego Filipa i Jakuba (1 maja) i Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (8 września).

Od 1555 r. miasto znajdowało się w rękach Tarnowskich, następnie w roku 1567 przeszło w ręce Kostków. W drugim lub trzecim dziesięcioleciu XVII w. Sędziszów przeszedł drogą kupna na własność Mikołaja Spytka Ligęzy z Bobrku. Za jego rządów wybudowano w mieście mosty, naprawiono drogi i umocniono brzegi często wylewających rzek. Nałożył on także na ówczesny samorząd obowiązek dalszej konserwacji dróg i mostów.

W 1649 r. dobra rzeszowskie wraz z Sędziszowem przejął Jerzy Sebastian Lubomirski.

W 1652 r. Sędziszów i sąsiednie wioski nawiedziła epidemia dżumy.

Podczas potopu szwedzkiego miasto dotkliwie ucierpiało na skutek przemarszu wojsk Jerzego Rakoczego.

W 1661 r. dobra sędziszowskie trafiły w ręce Potockich (za sprawą ślubu Feliksa Kazimierza Potockiego z Krystyną, córką Jerzego Sebastiana Lubomirskiego). Podczas rządów Potockich w mieście wybudowano ratusz, kościół parafialny, kościół i klasztor oo. Kapucunów.

W maju 1662 r. okolice Sędziszowa Małopolskiego i Ropczyc złupiły niezapłacone wojska koronne.

Podczas Wielkiej Wojny Północnej, ówczesny właściciel miasta, Michał Potocki opowiedział się za Stanisławem Leszczyńskim co naraziło jego włości na represje ze strony przeciwników.

W 1766 r. na prośbę Piotra Potockiego, Stanisław August Poniatowski ustanowił w Sędziszowie jarmark tygodniowy, rozpoczynający się w poniedziałek po niedzieli mięsopustnej.

Kiedy w 1768 r. rozpoczęła swą działalność konfederacja barska Piotr Potocki stanął w szeregach ich przywódców jako marszałek woj. sandomierskiego. W związku z tym już od roku 1768 konfederaci rekwirowali w Sędziszowie broń i żywność.

W 1772 r. nastąpił I rozbiór Polski i miasto znalazło się granicach Austrii.

W 1817 r. w mieście wybuchł pożar, który zniszczył część drewnianej zabudowy miasta i spalił wnętrze kościoła parafialnego.

W XIX w. przez miasto gościło następujących monarchów: 25 grudnia 1818 r. jadąc z Wiednia do Lwowa, w towarzystwie Adama Jerzego Czartoryskiego, zatrzymał się na noc w Sędziszowie car Rosji Aleksander I; w 1836 zawitał do miasta arcyksiążę Ferdynand d'Este (gubernator Galicji); w 1839 r. gościł krótko w Sędziszowie brat Ferdynanda, arcyksiążę Franciszek d'Este; w 1851 i 1855 r. miasto witało cesarza Franciszka Józefa.

W latach 1856-1858 miasto uzyskało połączenie kolejowe, kiedy to wybudowano kolejny odcinek Kolei Arcyksięcia Karola Ludwika, łączącej stolicę monarchii Austriackiej (Wiedeń) ze stolicą Galicji (Lwów), z Krakowa do Rzeszowa.

W 1868 r. Sędziszów nawiedziła epidemia cholery.

W trakcie I wojny światowej miasto znalazło się w strefie działań wojennych austriacko-rosyjskich. Na początku wojny w Sędziszowie i okolicach stacjonowały oddziały austriackiego wojska. W wyniku ofensywy rosyjskiej w Galicji Wschodniej we wrześniu 1914 r. miasto znalazło się na kilka miesięcy pod okupacją rosyjską. W maju 1915 r. austriacka kontrofensywa zmusiła wojska rosyjskie do odwrotu. Rosjanie wycofując się z miasta podpalili je – pożar ten zniszczył wtedy sporą część miasta. Pod koniec wojny, w 1918 r., Sędziszów nawiedziła epidemia grypy hiszpanki.

Pod koniec dwudziestolecia międzywojennego, w 1937 r., uruchomiono w Sędziszowie zakład specjalizujący się w wyrobach drewnianych – Zakłady Przemysłowe Sędziszów Małopolski Sp. z o.o. W roku 1938 powstała kolejna spółka – Przemysł Pomocniczy COP, w którym produkowano okucia do wozów, klucze samochodowe, części do maszyn rolniczych, bramy, kraty, balustrady.

Dnia 8 września 1939 r. miasto zostało zajęte przez okupacyjne oddziały niemieckie. Jesienią 1939 r. w rejonie Sędziszowa zaczęły działać organizacje konspiracyjne. Wiosną 1940 r. Władysław Węglowski, nauczyciel sędziszowskiej szkoły powszechnej, przystąpił do organizowania Szarych Szeregów. W kwietniu 1941 r. został aresztowany na skutek donosu. Przetrzymywany był w więzieniach na rzeszowskim zamku i na Montelupich w Krakowie. Następnie został przewieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie w listopadzie 1941 r. zmarł.

W I poł. 1942 r. utworzono getto w Sędziszowie, w którym zamknięto ok. 1500 Żydów. Getto zostało zlikwidowane 24 lipca 1942 r. – ok. 280 osób rozstrzelano na miejscu, resztę wysłano do obozu zagłady w Bełżcu.

Sędziszowska komórka AK miała swój udział w rozpracowywaniu broni rakietowej V-1 i V-2 testowanej na poligonach doświadczalnych w rejonie Pustkowa.

Sędziszów Małopolski został wyzwolony spod okupacji hitlerowskiej 4 sierpnia 1944 r. przez Armię Czerwoną.

[edytuj] Zabytki

Kościół parafialny pw. Narodzenia NMP

Plac przed kościołem pw. św. Antoniego

Ratusz – został wybudowany w XVII w., a przebudowano go w wieku XIX.
Kościół parafialny pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny – wybudowany w latach 1694-1699, w stylu późnobarokowym (zbliżonym do stylu kościoła św. Anny w Krakowie), na miejsce kościoła drewnianego, który został zniszczony w XVII w. na skutek najazdu na miasto wojsk siedmiogrodzkich lub szwedzkich. Za autora planów budowy przyjmuje się architekta Tylmana z Gameren. W roku 1817 wnętrze kościoła zostało doszczętnie zniszczone pożarem – odbudowany dopiero w roku 1870 przy wsparciu finansowym miejscowego ziemiaństwa. W czasie II wojny światowej, w wyniku ostrzału artyleryjskiego, uszkodzona została ściana wschodnia budynku i zakrystia.
Kościół i klasztor oo. Kapucynów – klasztor zbudowano w latach 1739-1741, zaś świątynia pw. św. Antoniego została wzniesiona w latach 1741-1756. Kościół i klasztor powstał według projektu architekta Jana de Oppitz ze Lwowa. Budynki zostały wzniesione w stylu późnobarokowym, tzw. toskańskim. Klasztor był pierwotnie budowlą jednopiętrową o trzech skrzydłach – w roku 1929 do dwóch skrzydeł nadbudowano drugie piętro. Zespół klasztorny został otoczony wysokim murem, który w 1783 r. został rozebrany i zastąpiony płotem z rozkazu starosty rzeszowskiego. Obecnie stojący mur zbudowano po roku 1808 (w latach 30. XX w. był naprawiany).
Ruiny koszar – zostały wzniesione na początku XVIII w. dla prywatnych wojsk Michała Potockiego, jako część zespołu pałacowego (pałac, po tym jak w XIX w. popadł w ruinę, został rozebrany). Po I rozbiorze Polski koszary zostały przejęte przez wojsko austriackie, a po roku 1900 zostały przebudowane przez Tarnowskich na folwark.
Kaplica cmentarna – wybudowana w 1844 r.

[edytuj] Infrastruktura i transport

Miasto leży przy ważnych szlakach komunikacyjnych biegnących ze wschodu na zachód Polski, stanowiących istotny element infrastruktury tranzytowej kraju:

droga krajowa nr 4 (z odgałęzieniem na drogę wojewódzką nr 987 do Kolbuszowej),
magistrala kolejowa z Krakowa do Przemyśla i dalej do przejścia granicznego z Ukrainą w Medyce.

W Sędziszowie Małopolskim znajduje się stacja PKP i siedziba lokalnego oddziału PKS (PKS Connex).

[edytuj] Przemysł

Wytwórnia Filtrów "PZL Sędziszów" S.A. – produkcja filtrów samochodowych, hydraulicznych oraz filtrów przemysłowych
Paged-Rzeszowskie Fabryki Mebli S.A. – produkcja mebli
Hispano-Suiza Polska Sp. z o.o. (wcześniejsza Snecma Polska Sp. z o.o. francuskiego koncernu Snecma Group) – produkcja kół zębatych i wałków do silników samolotowych

[edytuj] Edukacja

Gimnazjum w Sędziszowie Małopolskim

[edytuj] Szkoły podstawowe

Szkoła Podstawowa nr 2 im. Władysława Węglowskiego
Szkoła Podstawowa nr 3 im. Jana Pawła II

[edytuj] Szkoły gimnazjalne

Gimnazjum w Sędziszowie Małopolskim im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego

[edytuj] Szkoły ponadgimnazjalne

[edytuj] Kultura i rozrywka

[edytuj] Ośrodek kultury

Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury ma siedzibę w budynku wzniesionym w latach 1953-1957.

Placówka prowadzi następujące zespoły artystyczne:

Zespół Pieśni i Tańca "Rochy" – powstał w 1990 r., propaguje folklor regionu jak i całej Polski,
"Małe Rochy" – grupa dziecięca zespołu "Rochy",
Zespół Tańca Tradycyjnego – zespół folklorystyczny z Zagorzyc,
Zespół Kolędniczy – zespół folklorystyczny z Zagorzyc,
Zespół Tańca Estradowego "Blues",
Zespół Teatralny "Carpe Diem",
Kapela Ludowa,
Kapela Podwórkowa.

Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury jest organizatorem wielu imprez cyklicznych:

Podkarpacki Konkurs Poezji Religijnej – odbywa się przy współpracy z Wojewódzkim Domem Kultury w Rzeszowie i Parafią Rzymskokatolicką w Sędziszowie Małopolskim,
Kiermasz Palm i Pisanek Wielkanocnych,
Konkurs "Poeci i Pisarze Dzieciom",
Ogólnopolski Konkurs Recytatorski,
Dzień Godności Osób Niepełnosprawnych,
Konfrontacje artystyczne szkół,
Jarmark folklorystyczny,
Wojewódzki konkurs "Licho nadali",
Dożynki Gminne – święto plonów,
"Dni Sędziszowa" – tygodniowy cykl imprez upamiętniający nadanie praw miejskich Sędziszowowi.

[edytuj] Biblioteki

Filia Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Rzeszowie
Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna z siedzibą w budynku Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury – posiada 8 filii na terenie gminy w: Będziemyślu, Borku Wielkim, Czarnej Sędziszowskiej, Górze Ropczyckiej, Klęczanach, Wolicy Ługowej i Zagorzycach

[edytuj] Kino

Kino "Jedność", mieści się w budynku Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury w Sędziszowie Małopolskim i posiada 278 miejsc na widowni.

[edytuj] Media

"Biuletyn Sędziszowski" – miesięcznik, którego nakład wynosi 500 sztuk
Telewizja Miejska – funkcjonuje w mieście od grudnia 2004 r.; jej program można oglądać w telewizji kablowej na Osiedlu Młodych

[edytuj] Sport i rekreacja

[edytuj] Kluby sportowe

MLKS "Lechia" – jeden z najstarszych klubów na podkarpaciu powstały w 1914 r., obecnie działają w nim dwie sekcje:
- piłka nożna (V liga)
- podnoszenie ciężarów (II i III liga)
Uczniowski Klub Sportowy "Tęcza" – sekcja siatkówki (III liga)
Gminny Szkolny Związek Sportowy "Sędzisz"
Koła wędkarskie: PZW "Amur" i PZW Nr 26

[edytuj] Obiekty sportowe

Stadion MLKS "Lechia", na którym znajdują się: dwa boiska piłkarskie, siłownia, korty tenisowe, boiska asfaltowe do siatkówki i koszykówki, bieżnia lekkoatletyczna
Hala widowiskowo-sportowa przy Liceum Ogólnokształcącym, oddana do użytku w 2002 r.

[edytuj] Rekreacja

Na terenie miasta znajduje się podworski zbiornik wodny – staw "Skrzynczyna"

[edytuj] Znane osoby związane z miastem

Serafin Kaszuba – zakonnik franciszkański
Stanisław Kot – historyk, działacz ludowy, polityk
Piotr Przydział – kolarz szosowy

[edytuj] Bibliografia

Szkice z dziejów Sędziszowa Małopolskiego i okolicy, praca zbiorowa pod redakcją Krzysztofa Baczkowskiego, Krajowa Agencja Wydawnicza, Rzeszów 1983 r., ISBN 83-03-00076-4
Dzieje kościoła i klasztoru oo. Kapucynów w Sędziszowie Młp., Franciszek Chabierski OFM Cap., oo. Kapucynów w Sędziszowie Małopolskim, Sędziszów Małopolski 1980 r.

[edytuj] Przypisy

[edytuj] Zobacz też

Model piramidy Cheopsa wykonany w 2003 r. przy obwodnicy Sędziszowa Młp.

[edytuj] Linki zewnętrzne

Mapy i zdjęcia satelitarne

Miasta i gminy powiatu ropczycko-sędziszowskiego

Miasta: Sędziszów Małopolski • Ropczyce
Gminy miejsko-wiejskie: Sędziszów Małopolski • Ropczyce
Gminy wiejskie: Iwierzyce • Ostrów • Wielopole Skrzyńskie

Źródło: "http://pl.wikipedia.org../../../s/%C4%99/d/S%C4%99dzisz%C3%B3w_Ma%C5%82opolski_a080.html"

Kategorie: Powiat ropczycko-sędziszowski • Miasta Polski