Historia chrześcijaństwa
Z Wikipedii
Więcej informacji co należy poprawić, być może znajdziesz w dyskusji tego artykułu lub na odpowiedniej stronie. W pracy nad artykułem należy korzystać z zaleceń edycyjnych. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.
Możesz także przejrzeć pełną listę stron wymagających dopracowania.
Spis treści |
[edytuj] Początki chrześcijaństwa
Chrześcijaństwo powstało w I połowie I wieku w rzymskiej prowincji Judei wśród wyznawców judaizmu, jako wynik działalności Jezusa z Nazaretu. W okresie silnych napięć politycznych i społecznych na terenie Palestyny pojawiło się wielu charyzmatycznych nauczycieli i proroków często uważanych przez swoich uczniów za oczekiwanego mesjasza. (Józef Flawiusz naliczył ich ponad 10). Jezus również występował jako wędrowny kaznodzieja i podobnie jak pozostali skupiał wokół siebie uczniów i wyznawców (wśród których wyróżnił 12 apostołów). Według źródeł chrześcijańskich znał on Jana Chrzciciela. Jezus rozpoczął swą działalność publiczną około trzydziestego roku życia. Przez trzy lata głosił nauki między Galileą a Judeą, zyskując wśród ludu sławę mędrca i uzdrowiciela. Skazany na śmierć przez rzymskiego urzędnika - prokuratora (gubernatora) Judei Poncjusza Piłata umarł w Jerozolimie być może w 30 albo w 33 roku. Uczniowie przekonali się wówczas, że Jezus nie był mesjaszem w sensie żydowskim (to znaczy wyzwolicielem Żydów spod rzymskiej okupacji), lecz część z nich pod wpływem tajemniczego zniknięcia jego ciała i opisanego w Nowym Testamencie doświadczenia osobistego kontaktu z cudownie powstałym z martwych Jezusem poczęła oczekiwać jego ponownego przyjścia i obiecanego udziału w zbawieniu. Zmartwychwstanie było od początku centralną tezą wiary chrześcijańskiej i motywem działania pierwszych chrześcijan.
Brak dokumentów historycznych (oprócz pism chrześcijańskich) uniemożliwia dokładniejsze odtworzenie pierwszych lat kształtowania się wspólnoty wyznawców Jezusa. Zgodnie z Dziejami Apostolskimi wspólnota uzyskała umocnienie w wierze w święto Szawuot (Zielone Świątki), kiedy upłynęło 50 dni od ukazania się uczniom Jezusa. Wg Biblii na uczniów zstąpił Duch Święty w postaci widzialnych języków ognia, udzielając uczniom mocy do głoszenia Dobrej Nowiny o zmartwychwstaniu Jezusa. Wtedy uformowała się pierwsza wspólnota chrześcijańska w Jerozolimie wokół apostołów, której przewodził Kefas, czyli święty Piotr. W 70 r. po upadku antyrzymskiego powstania i wypędzaniu Żydów z tego miasta wspólnota ta upadła. Pierwsi chrześcijanie wywodzący się z Żydów zachowywali przepisy Tory; między innymi obrzezanie. Ponadto na pamiątkę Jezusa praktykowali chrzest i eucharystię zwaną "łamaniem chleba". Z późnego judaizmu zostały zaczerpnięte takie wierzenia jak: istnienie aniołów czy życie wieczne.
Rozprzestrzenienie się nowej wiary było początkowo związane z istniejącą na Bliskim Wschodzie diasporą, wśród której pozyskiwano nowych wyznawców. Diaspora od dawna była silnie zhellenizowana - to właśnie z niej wywodzący się badacze Starego Testamentu, dokonali przekładu na grekę (Septuaginta), a Filon z Aleksandrii powiązał judaizm z ówczesnymi prądami filozoficznymi. Te pierwsze lata kształtowania się nowej religii zwane są "pierwotnym" lub "wczesnym chrześcijaństwem."
Kilka lat po śmierci Jezusa chrześcijaninem stał się Szaweł z Tarsu (zwany później Pawłem), początkowo zagorzały prześladowca nowej religii. Biblia opisuje, że gwałtowna przemiana jakiej doznał Szaweł dokonała się na wskutek spotkania ze zmartwychwstałym Jezusem. Prawdopodobnie około 40 roku, a więc mniej więcej kilka lat po śmierci Jezusa, przybył do Jerozolimy i tu poznał Piotra i Jakuba Brata Pańskiego, po czym rozpoczął pracę misyjną w diasporze i wśród pogan. W wyniku jego działalności, a także misyjnych podróży św. Piotra, św. Jana Ewangelisty i innych chrześcijaństwo znajdywało wyznawców poza Palestyną - w Egipcie, Azji Mniejszej, Syrii, Grecji, Italii, także w Rzymie. Jeszcze większe znaczenie dla rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa miały poglądy teologiczne Pawła oraz określone w jego listach (które stanowią istotną część kanonu Nowego Testamentu zasady doktrynalne i etyczne, które stały się wspólną podstawą wiary chrześcijańskiej, opartej na przewadze łaski nad uczynkami, filozoficznie pojmowanej Miłości (której wyrazem była śmierć Jezusa) nad żydowskim Prawem oraz na kulcie Jezusa Chrystusa - zbawiciela ukrzyżowanego i zmartwychwstałego.
Pierwsi wyznawcy Jezusa praktykowali wspólnotę dóbr i nazywali siebie "świętymi". Następnie, w drugim ważnym ośrodku chrześcijaństwa, Antiochii w użycie weszło określenie chrześcijanie (z języka greckiego 'należący do Pomazańca (tj. do Jezusa Chrystusa)'. Większy konflikt w łonie wspólnoty nastąpił już ok 50 r. z powodu sporów, w jakim stopniu prawo mojżeszowe obowiązuje nowych adeptów wywodzących się spośród Greków, Rzymian i innych ludów pogańskich. Według Dziejów Apostolskich (rozdz. 15) konflikt został rozwiązany poprzez dekret apostołów zwalniający chrześcijan pogańskiego pochodzenia z konieczności obrzezania i ograniczający nakazy do niejedzenia mięsa ofiarowanego bożkom oraz unikania spożywania krwi. Judeochrześcijanie, kierowani przez Jakuba "brata Pańskiego", utrzymali jednak zachowywanie żydowskiego Prawa; z tej tradycji wywodziły się późniejsze odłamy ebionitów i nazarejczyków którzy odcinali się od "ortodoksyjnego" pogańskiego chrześcijaństwa.
Innym kierunkiem przeciwstawnym zarówno judeochrześcijaństwu, jak i chrześcijaństwu Pawłowemu był gnostycyzm, łączący elementy chrześcijańskie z praktykami pogańskimi i filozofią grecką. Różne sekty gnostyckie przyjmowały różne wersje nauki o wyzwoleniu duszy z ciała poprzez ezoteryczną wiedzę. W opozycji do gnostyków i judeochrześcijan kształtowały się struktury organizacyjne głównego nurtu chrześcijaństwa, który określono terminem - katolicki(powszechny). Kształtowały się też struktury władzy, które na samym początku nosiły wyraźny służebny charakter. Po śmierci apostołów gminy chrześcijańskie ustaliły zasadę jednoosobowego przywództwa biskupa. Na przełomie I/II wieku znane były trzy struktury władzy (usługiwania) w Kościele: biskup, prezbiter, diakon. Wzrastało znaczenie zboru rzymskiego, po męczeńskiej śmierci w stolicy apostołów Piotra i Pawła.
Początkowo nauczanie chrześcijańskie było przekazywana ustnie, ale w miarę ekspansji geograficznej powstała konieczność spisywania dokumentów. Pierwszym autorem chrześcijańskim był prawdopodobnie Paweł z Tarsu, którego listy kierowane do poszczególnych gmin, rozsypanych po całym wybrzeżu Morza Śródziemnego, zachowały się do dziś. Siedem z nich wszyscy badacze uważają za autentyczne - pochodzą one z okresu miedzy rokiem 50 a 60. Spisywano także - z powodu odchodzenia naocznych świadków - mowy i opisy czynów Jezusa (Ewangelia). Pisma uznane później za kanoniczne zostały spisane w 2 poł. I wieku, chociaż niektóre listy są czasem datowane na początek II wieku. Proces kształtowania się kanonu trwał ponad 250 lat. W IV wieku ustalono ostateczny kanon świętych ksiąg chrześcijańskich, który otrzymał później nazwę Nowego Testamentu, i który razem z żydowskimi świętymi księgami Starego Testamentu tworzył Biblię, czyli Pismo Święte.
Najważniejsze wspólnoty chrześcijańskie w tamtym okresie to – oprócz Judei – Damaszek, Antiochia Syryjska, Cezarea, Ikonium, Efez, Ateny, Laodycea, Filadelfia, Korynt, Tesaloniki, Smyrna, Fillipia i Rzym. Tam, gdzie liczba chrześcijan była znaczna biskupstwa przybierały tytuł patriarchatów, lub stolic apostolskich. W II i III wieku znane już były patriarchaty w Antiochii, Aleksandrii i Rzymie. Później dołączyły jeszcze patriarchaty w Konstantynopolu (381 r.) i Jerozolimie (451 r.), tworząc tak zwaną Pentarchię: Aleksandria, Antiochia, Jerozolima, Konstantynopol i Rzym. Z czasem rosło znaczenie biskupów stolicy imperium - Rzymu, którzy zaczęli rościć sobie pretensje do prymatu, motywując je pierwszeństwem św. Piotra wśród apostołów i uznając Piotra za założyciela gminy chrześcijańskiej i pierwszego biskupa Rzymu. W II-III w. zaczęła się również kształtować teologia i filozofia chrześcijańska, której wyrazem były pisma Ojców Apostolskich, oraz apologetyka, patrystyka (Ojcowie Kościoła i inni pisarze starochrześcijańscy).
[edytuj] Okres prześladowań
Prześladowania początkowo miały lokalny charakter i były często wynikiem sporów chrześcijan z władzami żydowskimi. Sytuację zmieniła działalność misyjna Kościoła prowadząca do rozpowszechnienia się chrześcijaństwa wśród pogan. Pierwszą falę prześladowań chrześcijan wiąże się z pożarem Rzymu w 64 r., o podpalenie którego cesarz Neron oskarżył chrześcijan. W wyniku prześladowań, które trwały do śmierci władcy w 68 r. wielu rzymskich chrześcijan (kampania nie objęła prowincji) poniosło okrutną śmierć rzucani na arenach dzikim zwierzętom, albo paleni żywcem.
Druga fala prześladowań wiąże się z imieniem cesarza Domicjana (81-96). Chrześcijanie byli wtedy skazywani pod pretekstem “ateizmu”, czyli nieskładania ofiar bogom. Zarzucano im również rzekomą wrogość wobec ludzi, tajne stowarzyszanie się, orgie, uprawianie zbrodniczej magii i czczenie osła. Wrogie nastroje były rozpowszechnione wśród ludów pogańskich Imperium i prześladowania spotykały się ze zrozumieniem i poparciem. Na Wschodzie, a zwłaszcza w Azji Mniejszej, gdzie popularny był boski kult cesarza chrześcijaństwo oznaczało przestępstwo polityczne i tam prześladowania były szczególnie nasilone. Akce władz ograniczył Trajan (98-117), który nakazał karać chrześcijan, lecz tylko tych, którzy na procesie odmówili składania ofiar bogom. Trajan zabronił także uwzględnienia anonimowych donosów oraz śledzenia chrześcijan. Dlatego te prześladowania dotykały głównie biskupów oraz poszukujących męczeństwa członków sekty montanistów. Nie zawsze też skazywano chrześcijan na śmierć, ale czasem też na przymusowe roboty w kopalniach i kamieniołomach albo zasłanie.
Prześladowania nie zmniejszały, a nawet zwiększały liczbę przyjmujących nową wiarę. Wśród ludzi wykształconych większy wpływ miały liczne antychrześcijańskie pisma, których autorzy (Lukian z Samosaty, Celsus) oskarżali chrześcijan o fałszowanie prawdziwej (tj. greckiej) nauki, naiwne zabobony i krytkowali chrześcijański tryb życia. W celu przeciwstawienia się tej krytyce powstała liczna literatura tzw. apologetyczna. Najwybitniejszymi apologetami byli święty Justyn, Teofil Antiocheński, Ignacy Antiocheński, Minucjusz Feliks, Tertulian, Ireneusz z Lyonu, Hipolit Rzymski, Cyprian z Kartaginy.
Jednocześnie nastąpił rozwój heterodoksyjnych ruchów religijnych. Obok wspomnianych montanistów, zalecającym wyrzekanie się małżeństwa i dążenie do męczeńskiej śmierci były to różne sekty gnostyckie: zwłaszcza bazylidianie (uczniowie Bazylidesa), walentynianie (uczniowie Walentyna Egipcjanina) i marcjonici (uczniowie Marcjona). Dużą popularność zdobyła dualistyczna, synkretyczna nauka Maniego – manicheizm, która uznawała naukę Jezusa na równi z nauką Buddy i Zoroastra za część prawdziwej gnosis. Tajemniczość relacji między osobami boskimi zainspirował wiele sporów: adopcjaniści (Paweł z Samosaty) głosili, że Jezus Chrystus był adoptowanym, a nie zrodzonym synem Boga, monarchianiści modalistyczni (patrypasjaniści, sabelianie) utrzymywali, że Bóg objawił się światu w różny sposób, raz jako Ojciec, raz jako Syn. Te spory spowodowały konieczność oddzielenia prawdziwej wiary od herezji, co w konsekwencji doprowadziło do umocnienia hierarchii biskupiej, która wzięła w swoje ręce nie tylko zarządzanie gminami chrześcijańskimi, ale także głoszenie prawd wiary, czuwanie nad jej czystością, a także nad dyscypliną i przestrzeganiem wzorca życia chrześcijańskiego. Ruchy heterodoksyjne tworzyły własne kościoły chrześcijańskie, albo negowały rolę hierarchii.
W III wieku powstały tzw. szkoły katechetyczne, które miały przygotowywać katechumenów do chrztu, ale zapoczątkowały także systematyczne studia teologiczne oraz filozoficzne. Najwybitniejsze były szkoły aleksandryjska i antiocheńska. Aleksandria, która stanowiła ważny ośrodek kultury greckiej z bibliotekami i szkołami pogańskich oraz żydowskich filozofów wydała pierwszych filozofów chrześcijańskich: Klemensa Aleksandryjskiego oraz Orygenesa.
Ponowny wybuch prześladowań wiąże się z cesarzami Septymiuszem Sewerem (193-211) i Maksyminem Trakiem (235-238). Septymiusz Sewer, początkowo tolerancyjny, miał wrogo nastawić się do chrześcijan w 202 kiedy to odmówili uczestniczenia w obchodach dziesięciolecia jego rządów (tzw. decennalia). Przypuszcza się, że cesarz Septymiusz wydał wtedy edykt przeciw chrześcijaninom obowiązujący w całym państwie, nie ma to jednak większego poparcia w źródłach. Prześladowamia Sewera objęły przede wszystkim Aleksandrię i Kartaginę.
Kolejny dręczyciel, cesarz Maksymiusz Trak, występując jako mściciel zamordowanego w 235 roku Sewera Aleksandera (który chrześcijaninom sprzyjał), w prześladowanich skupił się głównie na pałacu cesarskim. Ucierpieli przede wszystkim członkowie dworu i wysocy urzędnicy.
W 250 roku zostaje wydany pierwszy edykt godzący w ogół chrześcijański. Wydawca tegoż, cesarz Decjusz (249-251), nakazał w nim wszystkim mieszkańcom Imperium złożenie ofiar rzymskim bogom, na czym opierać miało się wydawanie specjalnego zaświadczenia zwanego libellus. Cesarz liczył na wzmocnienie przezeń jedności swojego państwa; było ono wtedy co rusz atakowane i wstrząsane wojnami domowymi. Dla wykonania edyktu powołano specjalne komisje, wydające owe zaświadczenia, którego brak prowadził do uwięzienia i procesu. Wprowadzanie zasad edyktu zależało głównie od gorliwości lokalnych władz; najbardziej zacielke wdrażano edykt w Afryce i Azji. Prześladowania podzieliły chrześcijan na męczenników, którzy ponieśli śmierć, wyznawców, którzy odmówili złożenia ofiary ale przeżyli oraz upadłych (lapsi), którzy zostali złamani i - często w wyniku tortur i groźby śmierci - oddali cześć pogańskim bóstwom. Później w kręgach chrześcijan nastąpiła dyskusja, która doprowadziła do przyjęcia zasady ponownego przyjmowania odstępców (wbrew nowacjanom, którzy domagali się nieprzyjmowania “upadłych”). Prześladowania te zakończyła śmierć Decjusza pod Abrittus (obecnie Razgrad w Bułgarii) w 251.
Kontynuował politykę prześladowań za pomoca edyktów cesarz Walerian (253-260), który dążył do powrotu dawnych zwyczajów i relgii rzymskich. Za największe zagrożenie w tych działańiach uznał chrześcijaństwo, toteż wystawił dwa edykty godzące bezpośrednio w tą grupę. Pierwszy, ogłoszony w 257, zabraniał chrześcijanionom zgromadzeń na cmentarzach, nakazywał też zamknięcie kościołów. Kolejny edykt z 258 nakazywał natychmiastowe karanie śmiercią każdego kto nie złożył ofiary rzymskim bogom; chrześcijaninom z wyższych warstw konfiskowano majątek. Edykty Waleriana zakazały kultu chrześcijańskiego (do tej pory karano tylko za odmowę kultu pogańskiego). Szczególnie krwawe prześladowania trwały w Afryce i Egipcie; zginęli wtedy święci Cyprian i biskup rzymski Sykstus. Po śmierci Waleriana edykty zostały cofnięte przez jego syna Galienusa, który uważał, że konflikty religijne powinny walczyć ze soba na polu idei a nie w rękoczynach. Kościół został uznany jako instytucja a cesarz namawiał biskupów do dochodzenia swych praw po nie dawnych przreśladowaniach; chrześcijanie zaczęli znów uczestniczyć w życiu państwowym i urzędniczym. Nastąpił okres 40-letniego rozejmu w walce pogańskiego państwa z chrześcijaństwem.
Druga połowa III wieku jest okresem burzliwej ekspansji chrześcijaństwa, zwłaszcza na Wschodzie. Chrześcijańskie stają się nie tylko miasta, ale także wsie. Najważniejszym ośrodkiem staje się Egipt, gdzie powstaje ruch eremicki, Syria i Azja Mniejsza. Chrzęscijaństwo przekracza granice cesarstwa. Terenem misji staje się Persja, w której król Szapur I zezwala na powstanie Kościoła i spełnianie kultu. Misjonarze docierają także do Indii. Pierwszym krajem chrześcijańskim staje się w 301 roku Armenia, gdy misjonarz Grzegorz Oświeciciel zyskuje poparcie króla Tyridatesa II. Chrześcijaństwo rozwija się także w Italii (zwłaszcza w Rzymie) i Afryce.
Ostatni akt prześladowań nastąpił za cesarza Dioklecjana (284-305), który próbując uratować upadające imperium rzymskie poprzez kult władzy cesarskiej połączył motywy polityczne z filozoficznymi. Wykorzystał mianowicie niechęć do chrześcijan neoplatońskiej szkoły filozoficznej sprzymierzonej z pogańskimi kapłanami. Edyktem z 299 nakazano wszystkim żołnierzom i urzędnikom złożyć bóstwom ofiarę pod groźbą usunięcia z stanowisk. Odmowa złożenia ofiary pociągać miała za sobą utratę przywilejów stanowych albo obrócenie w niewolnictwo; wszystkich chrześcijan uznano za niezdolnych do spełnienia aktów prawnych. Edykt z 303 nakazał zniszczenie świątyń chrześcijańskich, konfiskatę i spalenie ksiąg świętych; surowo zabraniał też gromadzenia się chrześcijan. Początkowo nie przewidywano karania śmiercią, ale od 304 roku, kiedy nakazano wszystkim chrześcijanom złożenie ofiar pogańskich wielu chrześcijan wystąpiło aktywnie przeciw władzy ponosząc męczeńską śmierć. Prześladowania przerwał częściowo edykt tolerancyjny cesarza Galeriusza z 311 roku, a w pełni tak zwany edykt mediolański z 313 roku wydany przez współcesarzy Konstantyna i Licyniusza. Konstantyn postanowił pójść dalej i uczynić chrześcijaństwo składnikiem ideologii państwowej: na sztandary wojska i monety wprowadził monogramy Chrystusa, biskupom przyznał uprawnienia urzędników państwowych, budował kościoły chrześcijańskie, a w 321 roku ogłosił niedziele urzędowym dniem odpoczynku. Mariaż państwa z religią chrześcijańską przypieczętowała decyzja wyłączenia nieprawowiernych chrześcijan z edyktu tolerancyjnego. Odtąd protektorem wiary chrześcijańskiej był cesarz i władza państwowa.
