Giszowiec

Z Wikipedii

Giszowiec Dzielnica Katowic
Położenie
Zespół dzielnic	wschodnie
Powierzchnia	12,3 km²
Liczba ludności (2002)	18,8 tys.
Giszowiec z lotu ptaka

Giszowiec (niem. Gieschewald) jest położoną pomiędzy lasami dzielnicą Katowic leżącą w południowo-wschodniej części miasta, odległą od centrum o około 7 km. Giszowiec otaczają dwa ważne szlaki komunikacyjne: trasa szybkiego ruchu nr 1 oraz autostrada A4. Zabudowania stanowią w przeważającej części budynki wielokondygnacyjne z wielkiej płyty, wybudowane w latach 1960-1990. Obok blokowisk można spotkać zabytkowe domki, przeważnie jedno- i dwurodzinne, stanowiące niegdyś zwarte osiedle górnicze. Dzielnica została zaprojektowana na początku XX wieku jako wiejskie osiedle robotnicze i charakteryzuje się dużą ilością terenów zielonych. Do najciekawszych zabytków na terenie Giszowca należą: Karczma Śląska, Izba Śląska i Willa Uthemanna.

Spis treści 1 Historia 1.1 Pochodzenie nazwy osiedla 1.2 Początki 1.3 Powstania śląskie 1.4 II Rzeczpospolita 1.5 II wojna światowa 1.6 Lata powojenne 1.7 Czasy obecne 2 Ludność Giszowca 3 Architektura historyczna w Giszowcu 4 Tereny rekreacyjne Giszowca 5 Sport 6 Edukacja 6.1 Szkoły 6.2 Inne 7 Przemysł 8 Kościoły 9 Pomniki i tablice pamiątkowe 10 Ludzie związani z Giszowcem 11 Ciekawostka 12 Zobacz też 13 Bibliografia 14 Przypisy 15 Linki zewnętrzne

[edytuj] Historia

[edytuj] Pochodzenie nazwy osiedla

Nazwa dzielnicy Giszowiec pochodzi od nazwiska Jerzego Giesche i jest spolszczoną wersją niemieckiej nazwy Gieschewald. Została nadana osiedlu przez koncern górniczo-hutniczy "Georg von Giesches Erben" (Spadkobiercy Gieschego).

[edytuj] Początki

Powstanie osiedla sięga początku XX wieku. Koncern "Georg von Giesches Erben" w 1905 r. postanowił rozpocząć eksploatację nowych pokładów węgla pola "Reserve". W 1906 r. wydrążono szyb "Carmer" i zaczęto instalować nowe maszyny. Osiedle dla górników zatrudnionych w nowopowstałej kopalni "Giesche" (obecnie "Wieczorek")^[1] wybudowano w latach 1907-1910. Budowa osiedla była przedsięwzięciem pionierskim, odbiegało ono bowiem architekturą i rozwiązaniem urbanistycznym od typowych osiedli górniczych tego okresu. Zaprojektowanie i wybudowanie osiedla zlecił ówczesny dyrektor spółki Anthon Uthemann^[2] architektom: Jerzemu i Emilowi Zillmannom z Charlottenburga koło Berlina. Zaprojektowali oni dzielnicę mieszkaniową wzorując się na idei miasta-ogrodu, której twórcą był angielski urbanista Sir Ebenezer Howard.

13 maja 1907 roku powołano obszar dworski Giszowiec. Zarządcą dóbr i naczelnikiem urzędu był nadleśniczy, zamieszkujący w budynku nadleśnictwa (obecnie przedszkole). Pierwszym budynkiem górniczej osady był urząd celny^[3], w którym pobierano myto za przejazd przez teren prywatny obszaru dworskiego.

Osiedle składało się z parterowych domków z ogrodem, przeważnie dwurodzinnych, w których znalazło zamieszkanie ok. 600 rodzin górniczych. Każdy z budynków miał unikalny w stosunku do innych kształt. Powierzchnia mieszkań robotniczych była jak na owe warunki bardzo duża, wahała się w przedziale 38-52 m². Mieszkania te były dwu- lub trzyizbowe, pozbawione wody bieżącej, jednak wodę można było czerpać z ulicznych hydrantów zainstalowanych co 100 metrów. W ogródkach usytuowane były ubikacje z wymienialnymi pojemnikami. Dwa razy w tygodniu wywożono je na obrzeże miasta do kompostowni. Mieszkania urzędnicze były większe i komfortowo urządzone. Ich powierzchnia użytkowa wynosiła 76-104 m², składały się z 2, 3 lub 4 pokojów z kuchnią i komórką. Wyposażone były w urządzenia wodne i kanalizacyjne, a niektóre także w ubikację. Do kopalni i pobliskich miejscowości dojazd zapewniała kolejka wąskotorowa zwana "Balkanem". Z części nie wykarczowanego lasu utworzono park, w którym stanęła gospoda, kręgielnia, sala teatralna i muszla koncertowa. Nieco dalej, dla inżynierów i urzędników, urządzono korty tenisowe i pola golfowe, które dopiero w latach 70. XX wieku zostały zlikwidowane przez zasypanie ich niskiej jakości węglem. Jedną stronę rynku wypełniały sklepy, drugą niemieckie szkoły. Zbudowano łaźnię, magiel i pralnię z bieżącą, zimną i gorącą wodą. Łaźnia służyła głównie górnikom, wracającym z pracy.

Przed I wojną światową na terenie osiedla prowadziły działalność liczne organizacje polityczne i kulturalne, które w tych trudnych czasach prowadziły ożywioną działalność i krzewiły polskość. W tym okresie działało na Giszowcu czterech członków Polskiej Partii Socjalistycznej. Kolportowali oni "Gazetę Robotniczą". Ukazywała się też w języku polskim gazeta "Górnoślązak". Innym przejawem działalności patriotycznej było utworzenie w osiedlu chóru im. "Fryderyka Chopina", którym dyrygował znany działacz kulturalny na Śląsku Wiktor Bara.

[edytuj] Powstania śląskie

Po klęsce Niemiec w I wojnie światowej większość mieszkańców Giszowca oczekiwała na przyłączenie Górnego Śląska do Polski. Prowadzili różnego rodzaju działalność patriotyczną. Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska prowadziła zakonspirowane zebrania na terenie osiedla. Gromadzono broń i przygotowywano granaty własnego wyrobu. Giszowiecki oddział POW liczył około 60 członków. Dowódcą był Jakub Wójcik. Po I powstaniu śląskim działały na terenie Giszowca organizacje patriotyczne i społeczne takie jak: Stowarzyszenie Śpiewu "Lutnia", "Stowarzyszenie "Siła" i kółko teatralne. W czasie trzech powstań śląskich w latach 1919 - 1921, mieszkańcy Giszowca walczyli o powrót Górnego Śląska do odrodzonego państwa polskiego. Dwunastu bojowników z Giszowca poległo w walkach powstańczych o przynależność ziemi śląskiej do Polski.

[edytuj] II Rzeczpospolita

20 marca 1921 roku w przeprowadzonym na Górnym Śląsku plebiscycie - w Giszowcu wraz z Nikiszowcem uprawnionych do głosowania było 4 288 osób, a głosowało 4 222. Za przyłączeniem do Polski opowiedziało się 3 056 osób. Giszowiec znalazł się w granicach II Rzeczypospolitej w czerwcu 1922. W tym czasie rozwijało się życie polskie i działało wiele organizacji społecznych m.in. Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", Towarzystwo Śpiewu "Chopin" i Związek Harcerstwa Polskiego. Giszowieccy powstańcy walcząc o przyłączenie Górnego Śląska do Polski liczyli na sprawiedliwość społeczną w państwie polskim. Rozczarowani podjęli działalność komunistyczną. Organizatorem lokalnego ruchu rewolucyjnego i jednym z czołowych działaczy komunistycznych na Górnym Śląsku, został mieszkający wówczas na Giszowcu górnik kopalni "Giesche" (obecnie KWK "Wieczorek") Józef Wieczorek. Obrazy z okresu strajków z tego okresu przedstawione zostały w filmie Kazimierza Kutza - "Perła w koronie".

[edytuj] II wojna światowa

4 września 1939 w wyniku inwazji wojsk hitlerowskich na Polskę, Giszowiec znalazł się pod okupacją niemiecką.Okupanci rozpoczęli prześladowania polskich patriotów. Likwidowano wszelkie ślady polskości. Okupanci wywieźli książki z polskich bibliotek, zrywali i niszczyli polskie napisy, symbole i godła narodowe. W czasie wojny w willi na Giszowcu mieszkał Fritz Bracht - gauleiter i nadprezydent Górnego Śląska. W 1943 roku katowickie gestapo w giszowieckich lasach wymordowało cały oddział partyzancki i 600 żołnierzy Armii Krajowej. Na pamiątkę po wymordowanych partyzantach w kościele św. Barbary w Giszowcu wmurowano tablicę upamiętniającą te wydarzenia. Po upływie ponad pięciu lat, 27 stycznia 1945 Giszowiec wraz z Katowicami został wyzwolony spod okupacji.

[edytuj] Lata powojenne

Do 1951 roku Giszowiec wchodził w skład gminy Janów, a później do 1960 r. należał do powiatu miejskiego Szopienic. Od 1960 r. zarówno Giszowiec, jak i Szopienice zostały dzielnicami Katowic.

W 1964 r. wydobycie węgla rozpoczęła nowa kopalnia "Staszic"^[4], którą zlokalizowano w pobliżu osiedla. Aby zapewnić mieszkania dla coraz większej liczby górników, w 1969 r. zapadła decyzja o wyburzeniu zabytkowego Giszowca i postawieniu na jego miejscu Osiedla Stanisława Staszica, złożonego z 10-piętrowych wieżowców. Wyburzenia przerwano po decyzjach konserwatora zabytków z lat 1978 i 1987 o wpisaniu układu urbanistyczno-przestrzennego Giszowca do rejestru zabytków województwa katowickiego. Uchroniło to przed zniszczeniem zaledwie jedną trzecią zabytkowego osiedla. Wyburzanie unikalnych domków górniczych w latach 70. stało się głównym tematem filmu "Paciorki jednego różańca"^[5] w reżyserii Kazimierza Kutza.

W okresie PRL-u władze uporczywie zwalczały nazwę "Giszowiec" jako niemiecką, forsując "Osiedle im. Stanisława Staszica". Nazwa "Osiedle im. Stanisława Staszica" była umieszczana na wszystkich planach miasta z tego okresu, czasem podawano tradycyjną nazwę "Giszowiec" w nawiasie, ale zawsze na drugim miejscu. Zmiana ta, jako sztuczna, nie przyjęła się w świadomości społecznej.W roku 1990 Rada Miejska przywróciła nazwę Giszowiec.

W 1999 roku kopalnia przekazała budynki zabytkowej części Giszowca miastu Katowice. Część budynków została sprzedana zamieszkującym je rodzinom. Całość ocalałej unikatowej zabudowy osiedla jest pod stałą opieką konserwatora zabytków.

[edytuj] Czasy obecne

Obecnie zabytkowa część osiedla często określana "perłą architektury", jest turystyczną atrakcją miasta Katowic i województwa śląskiego. 19 października 2006 roku w Tyskim Muzeum Piwowarstwa odbyło się uroczyste otwarcie Szlaku Zabytków Techniki. W centrum Katowic i Silesia City Center zostały ustawione tablice informacyjne o miejscach, które tworzą szlak. Jednym z obiektów na trasie jest Giszowiec.

[edytuj] Ludność Giszowca

Rok Liczba ludności 1909[6] 3 314 1910[7] 4 358 1935 5 000 1936 5 463 1997[8] 19 800 2002 18 800 2003[9] 18 600

[edytuj] Architektura historyczna w Giszowcu

• Zabytkowe budynki z okresu 1907-1910
  • Karczma Śląska
  • Willa Uthemanna
  • Izba Śląska
  • Wieża ciśnień
  • Nadleśnictwo (obecnie przedszkole)
  • Sklepy i piekarnia
  • Stara szkoła
• Budynki wybudowane w latach 30. XX wieku
  • Domy urzędników amerykańskich

[edytuj] Tereny rekreacyjne Giszowca

Ośrodek Rekreacyjno - Wypoczynkowy "Janina - Barbara"

Historia ośrodka leśnego "Janina - Barbara" w Giszowcu zaczyna się w roku 1977, kiedy to KWK "Staszic" rozpoczęła budowę Ośrodka Rekreacyjnego. Nazwa "Janina - Barbara" pochodzi od nazwy znajdujących się w pobliżu dwóch stawów, wokół których ośrodek został zlokalizowany. Stworzono w tym miejscu bazę wypoczynkową dla pracowników KWK "Staszic" i mieszkańców osiedla Giszowiec. Lokalizacja Ośrodka na terenie lasów w pobliżu stawów stwarzała idealne warunki do uprawiania sportów. Sprzyjała także wędkarstwu, spacerom pieszych i rowerowych na terenie parku leśnego. Cały ośrodek liczący około 50 h został podzielony na kilka części: kąpielisko, teren spacerowo-wypoczynkowy i tereny sportowe. W lesie wytyczono ścieżkę zdrowia. W 1971 roku grupa wędkarzy zorganizowała tu sekcję wędkarską.

W 1977 roku sekcja przejęła i zagospodarowała Staw Górnik i rozpoczęła budowę "Rybaczówki" nad stawem Janina. Kilkakrotnie zarybiono stawy "Górnik" i "Janina". W 1981 roku z koła miejskiego utworzono samodzielne koło Polskiego Związku Wędkarskiego. Obecnie w dawnej "Rybaczówce" która była siedzibą wędkarzy mieści się bar piwny. W letnie weekendy właściciele "Rybaczówki" organizują tu wiele imprez kulturalnych, które wypełniają wolny czas mieszkańcom Giszowca i okolic.

Przez ośrodek przebiegają liczne ścieżki rowerowe i szlaki turystyczne. Zimą sieć tras i ścieżek rowerowych jest idealnym miejscem do uprawiania narciarstwa biegowego.^[10]

Szlaki turystyczne
Szlak Zabytków Techniki

• Trasa: Częstochowa – Giszowiec – Żywiec

Szlak XXV - lecia PTTK

• Trasa: Giszowiec – Starganiec

Szlak Doliny Murckowskiej

• Trasa: Giszowiec – Stara Wesoła – Dolina Murckowska

Szlak im. Mariana Kantora - Mirskiego

• Trasa: Giszowiec – Mysłowice

Szlak Hołdunowski

• Trasa: Giszowiec – Ławki do Hamerli (Las Murckowski)

[edytuj] Sport

Najstarszym klubem sportowym w Giszowcu było nieistniejące już Towarzystwo Pływackie 23 Giszowiec-Nikiszowiec założone z inicjatywy Jana Skupiny. Nieistniejący już dziś staw Małgorzata był bazą tego klubu pływackiego. Największą popularość uzyskało Towarzystwo Pływackie Giszowiec-Nikiszowiec, dzięki zawodniczce Rozalii Kajzer-Piesiur. Była ona pierwszą olimpijką z Giszowca i uczestniczką igrzysk w Amsterdamie w 1928 roku. W kwietniu 1945 roku TPGN zostało przejęte przez RKS Siła Giszowiec. W 1946 roku pierwszym powojennym mistrzem Polski w hokeju została "Cracovia Kraków" a trzecie miejsce zajęła "Siła Giszowiec". Alfred Gansiniec zawodnik 'Siły Giszowiec" wziął udział w Zimowych Igrzyskach Olimpijskich w St. Moritz i w Zimowych Igrzyskach Olimpijskich 1952 w Oslo.

Od piętnastu lat na osiedlu działa Zapaśniczy Klub Sportowy Tytan 92. Największym sukcesem w historii Tytana było drużynowe mistrzostwo Polski kadetów, wywalczone w 1997 roku w Kostrzynie.

Na szczególną uwagę zasługują także osiągnięcia młodego lekkoatlety z Giszowca. Jarosław Pałczyk pobił rekord trasy i zwyciężył w XII edycji Biegu im. Wojciecha Korfantego. Zdobył również brązowy medal Mistrzostwach Polski juniorów w przełajach i drugie miejsce w biegach halowych.

Obiekty sportowe na terenie osiedla:

• skatepark
• korty tenisowe
• pływalnia
• boiska

[edytuj] Edukacja

Pierwsza szkoła w Giszowcu powstała w 1908 roku i składała się z trzech budynków. W pierwszym budynku rozpoczęto naukę już w 1908. Pozostałe oddano do użytku w 1913 roku. Do 1922 roku zajęcia odbywały się jedynie w języku niemieckim.Młodzież wychowywano w duchu pruskim. Po III powstaniu śląskim i plebiscycie w budynkach tych znalazła się szkoła polska - patronem szkoły został Stanisław Kostka.W 1959 roku zmieniono patrona na Marię Konopnicką. W 1993 roku szkoła została zlikwidowana. Potocznie nazywana była "Starą Szkołą". Obecnie budynek jest wyremontowany i jest obiektem zabytkowym.

W Giszowcu powstał też pierwszy w Polsce Dzienny Dom Opieki dla Dzieci Specjalnej Troski^[11], wybudowany przez kopalnię "Staszic" w latach 1984-1986. Ośrodek powstał z inicjatywy Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej. Na cześć zmarłej tragicznie twórczyni nosi obecnie nazwę Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy im. dr Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej. Zapewnia opiekę dzieciom i młodzieży w zakresie edukacyjnym, medycznym, rehabilitacyjnym i terapeutycznym.

[edytuj] Szkoły

• Szkoła Podstawowa nr 51 z Oddziałami integracyjnymi im. Fryderyka Chopina (zwana "Szkołą Marzeń")

• Gimnazjum nr 15
• Gimnazjum nr 16 z oddziałami integracyjnymi

• Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych w Katowicach, Hala szkoleniowo-widowiskowo-sportowa ul.Pszczyńska 10

[edytuj] Inne

• Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy im. Dr Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej

[edytuj] Przemysł

Zobacz więcej w osobnym artykule: Kopalnia Węgla Kamiennego Staszic.

• Kopalnia węgla kamiennego "Staszic"

[edytuj] Kościoły

• Kościół św. Stanisława Kostki
• Kościół św. Barbary^[12]

[edytuj] Pomniki i tablice pamiątkowe

• Pomnik ku czci poległych w Powstaniach Śląskich i zamordowanych w obozach hitlerowskich w okresie II wojny światowej.
• Tablica upamiętniająca Marię Trzcińską-Fajfrowską założycielkę Domu Specjalnej Troski w Giszowcu.
• Tablica upamiętniająca żołnierzy Armii Krajowej Okręgu Śląskiego pomordowanych w więzieniach i obozach oraz poległych w Lasach Giszowieckich w kwietniu 1944 roku.
• Popiersie Anthona Uthemanna budowniczego Giszowca.

[edytuj] Ludzie związani z Giszowcem

• Alfred Gansiniec - hokeista , trener, olimpijczyk i wychowawca śląskiej młodzieży.
• Ewald Gawlik - malarz amator.
• Rozalia Kajzer-Piesiur - pływaczka z Giszowca.^[13]
• Kazimierz Kutz - nakręcił film o Giszowcu Paciorki jednego różańca.
• Aleksandra Olsza - tenisistka. Trenowała na kortach tenisowych w Katowicach Giszowcu przy ulicy Pszczyńskiej 10.
• Erwin Sówka - malarz prymitywista.
• Maria Trzcińska-Fajfrowska - założycielka pierwszego w Polsce Dziennego Domu Opieki dla Dzieci Specjalnej Troski w Katowicach Giszowcu.Profesor medycyny. Posłanka na Sejm II kadencji 1993-1997.
• Józef Wieczorek - powstaniec śląski.

[edytuj] Ciekawostka

18 września 1981 - 12 osobowa grupa młodzieży z Giszowca w wieku od 16 do 22 lat uprowadziła samolot AN-24 Polskich Linii Lotniczych LOT do Berlina. Samolot wykonywał rejs wycieczkowy na trasie Katowice - Warszawa.

W czasach PRL-u porwania samolotów zdarzały się bardzo często, i stały się m.in. tematem do filmu Wielkie ucieczki.

[edytuj] Zobacz też

• Katowicki Park Leśny
• Izba Śląska
• Ewald Gawlik
• Nikiszowiec
• KWK "Staszic"

[edytuj] Bibliografia

• Leszek Jabłoński, Maria Kaźmierczak: Na trasie Balkan Ekspresu Giszowiec Nikiszowiec Szopienice Przewodnik po dzielnicach Katowic. CRUX, Katowice o.J., ISBN 83-918152-1-8
• Jerzy Jaros, Henryk Sekuła, Kopalnia "Staszic" 1964-1984, "Śląski Instytut Naukowy" 1984, ISBN 8370080561
• Kwartalnik Giszo-wieści nr 2/15/2002 ISSN-1640-6190
• Kwartalnik Giszo-wieści nr 2/29/2006 ISSN-1640-6190

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Portal dzielnicy Giszowiec.pl
• Strona miłośników osiedla