Witte de With
Witte Corneliszoon de With (28 maart 1599 - 8 november 1658) (bijgenaamd Dubbelwit) was een Nederlandse marine-officier in de 17e eeuw.
Inhoud |
[bewerk] Levensloop
[bewerk] Jeugd
Hij werd geboren in Hoogendijk bij Den Briel, de geboorteplaats van één jaar oudere Maarten Tromp. Volgens de legende waren ze in hun jeugd vrienden of zelfs al vijanden, maar daar is geen enkel bewijs voor: Tromp verliet Brielle al op zijn zesde en Witte groeide op in een boerderij een paar kilometer buiten de stad. In 1602 overleed De Withs vader; hij heeft de zeedienst dus niet van huis uit meegekregen zoals de meeste zeehelden uit de 17e eeuw. De Withs ouders waren Mennonieten en strikte pacifisten; In 1610 liet Witte, als wederdoper nog niet gedoopt, zich door een calvinistische predikant dopen zodat hij zich niet meer gedwongen voelde zich geweldloos te gedragen, wat ook niet in overeenstemming was met zijn karakter. Allerlei baantjes aan de wal, zeilmaker, touwslager, kleermaker, liepen op een mislukking uit en hij besloot zijn geluk op zee te zoeken.
[bewerk] Rond de wereld
In januari 1616 ging De With als kajuitsjongen op het schip van kapitein Schapenham bij de vloot van Jan Pieterszoon Coen op weg naar Indië, later werd hij hofmeester van Coen. In 1619 maakte hij als korporaal het beleg van Jakarta mee. Mei 1620 keerde hij terug in Brielle. Dat jaar werd hij schipper (hoogste onderofficier) onder kapitein Schapenham tijdens een expeditie tegen de Barbarijse zeerovers, in dienst van de Admiraliteit van de Maze. Na wat konvooitochten op de Oostzee en ter bescherming van de kabeljauwvloot werd hij juli 1622 vlaggenkapitein op de Delft onder nu vice-admiraal Geen Huygen Schapenham, om in 1623 mee te doen aan de spectaculaire aanval door de Nassause Vloot uit Amsterdam om de westkust van Amerika te teisteren; deze vloot voer na de strooptocht over de Grote Oceaan door naar Indië. De With handhaafde de discipline zo streng dat een deel van de bemanning van zijn schip deserteerde naar een onbewoond eiland. In de zomer van 1625 voerde De With op verzoek van de gouverneur van Ambon een strafexpeditie uit tegen het eiland Ternate dat verwoest werd. In september 1626 keerde hij op de Delft, na de dood van Schapenham, voor de tweede en laatste maal terug uit Indië als plaatsvervangend vice-admiraal (bij de VOC) van de retourvloot (toen vijf miljoen guldens waard), zodat hij rond de wereld gereisd is. Hij bleef daarop anderhalf jaar aan wal.
[bewerk] Zilvervloot
In 1628 werd hij, in dienst van de WIC, vlaggenkapitein bij Piet Hein op de Amsterdam bij diens aanval op de Zilvervloot. De With kreeg een prijsgeld van ongeveer 500 guldens, wat hem zwaar tegenviel want hij vond dat hij een cruciale rol gespeeld had bij het onderscheppen van de vloot. Toen Heyn bevelhebber van de marine gemaakt werd, stelde hij voor een permanente tactisch-operationele officier bij zijn staf te benoemen, voor welke functie hij De With in gedachten had. Dit voorstel werd echter door de admiraliteiten afgewezen. Na de dood van Heyn nam De With, hevig teleurgesteld, ontslag bij de marine, menend dat hij nu toch geen promotie meer kon maken. Na 1630 was hij commandeur van de Grote Visserij waarbij hij dus verantwoordelijk was voor de konvooiering van de haringvloot. In 1635 deed hij mee aan een expeditie van luitenant-admiraal Philips van Dorp tegen de Duinkerker Kapers. Er ontstond toen een groot conflict met vice-admiraal Liefhebber en De With nam weer ontslag en werd schepen in Brielle.
[bewerk] Vice-Admiraal
Op 29 oktober 1637, toen de hele marinetop in ongenade viel, werd hij benoemd tot vice-admiraal van Holland en West-Friesland gelijktijdig met de benoeming van Maarten Tromp tot luitenant-admiraal. In die functie vocht hij onder Maarten Tromp in 1639 in de Slag bij Duins tegen de Spanjaarden met als vlaggenschip de Prins Frederick Hendrick. In de aanloop van de slag kreeg hij ruzie met de Zeeuwse vice-admiraal Johan Evertsen die weigerde de Engelse vloot te dekken omdat hij de handelsbelangen van Zeeland met Engeland niet wilde schaden. De Withs eskader nam die taak toen maar op zich, zodat hij prijsgeld misliep. Een levenslange vijandschap was het gevolg. In juni 1640 nam hij de beruchte kaper Mathijs Rombout gevangen. In 1644 en opnieuw in 1645 forceerde hij op de Brederode met een enorm konvooi koopvaarders — 702 in de retourvloot van het laatste jaar — de Sont tegen de Denen en dwong dezen een gunstig tolverdrag af. Hiervoor werd hij beloond met een gouden ereketen van 1500 guldens. In 1646 hielp hij de Fransen Duinkerken in te nemen: Lodewijk XIII beloonde hem hiervoor met het ridderkruis van de Orde van de Heilige Michaël.
[bewerk] Brazilië
In december 1647 werd hij met een vloot van twaalf schepen en zesduizend man uitgestuurd om Brazilië te behouden. Na zijn aankomst in maart 1648 ontstond er een conflict met de Hoge Raad van Brazilië over de te volgen koers. De With wilde meteen de Portugezen ter zee aanvallen, de raad was veel voorzichtiger en zag het liefst dat de matrozen het landleger versterkten. Zijn vloot bleef aldus grotendeels voor de rede liggen, terwijl conditie van schepen en bemanning snel verslechterde door onvoldoende onderhoud, voedseltekort en ziekte. Op 10 november 1649 was voor De With de maat vol en hij vertrok eigenmachtig met twee schepen — de meeste anderen waren niet zeewaardig meer — naar Nederland, naar eigen woorden "liever de Grote Turk [de sultan van Turkije] willende dienen dan de West-Indische Compagnie op dien Hongerberg". Bij aankomst deed hij persoonlijk bij de Staten-Generaal zijn beklag en wel in zo'n bewoordingen dat hij meteen op bevel van Prins en Staten in de boeien werd geslagen. Men klaagde hem op 259 punten aan wegens plichtsverzuim en de fiscaal eiste zijn onthoofding. Dat ging echter niet door, alleen al omdat de Staten van Holland erop wezen dat het opleggen daarvan hún privilege was. Er wordt ook wel gedacht dat het plotseling overlijden van Willem II van Oranje-Nassau in 1650 hem gered heeft. Februari 1651 werd de straf uiteindelijk uitgesproken, verminderd tot een inhouden van de wedde voor de duur van de expeditie. Ondertussen was zijn vrouw overleden met achterlating van zes kinderen. In september 1651 begon hij weer met konvooitochten.
[bewerk] Eerste Engelse Zeeoorlog
Tijdens de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog vocht De With tegen vloten van het Engelse Gemenebest: eerst onder Tromp; na september 1652 als bevelhebber in de verloren Slag bij de Hoofden en weer onder Tromp in de Zeeslag bij Nieuwpoort en de Slag bij Ter Heijde. De With deed dus niet mee aan de Driedaagse Zeeslag, toen Tromp De Withs plaatsvervanger was wegens diens ongesteldheid, maar kreeg, toen aan de vlagofficieren die er wel vochten een extra beloning ter waardering werd gegeven, ook een uitkering van 1500 gulden, overigens tegen het protest van veel leden van de Staten van Holland in, die de gelegenheid te baat namen hun gal over De With te spuwen. Op 15 april 1653 deed De With met achttien schepen een mislukte poging om de kolenvloot naar Londen te onderscheppen. Op 8 mei nam Tromp weer officieel het bevelhebberschap over. De With was daar niet blij mee; na de Zeeslag bij Nieuwpoort raakte hij gedemoraliseerd en het duurde lang voor hij bij Texel een eskader bijeenbracht om zich met Tromp in Rotterdam te verenigen. In de Slag bij Terheide sneuvelde Tromp en De With nam in feite het commando over de vloot weer over; hij bewaarde die door zijn krachtig optreden voor een volledige catastrofe. Op 14 augustus werd hij benoemd tot waarnemend bevelhebber. Op dat moment had hij echter een hooglopende ruzie met Evertsen over de bestraffing van laffe kapiteins; hij gedroeg zich zo onredelijk dat ook Michiel de Ruyter en Pieter Florisse, waarmee hij het meestal goed kon vinden, zich van hem afkeerden en weigerden de nalatige kapiteins ter dood te veroordelen. Zo had hij zich bij de hele vloottop onmogelijk gemaakt, volgens hemzelf sonder daer noghtans eenige redenen toe gegeven te hebben. Het bevelhebberschap werd hem, toen met 490 koopvaarders op konvooitocht naar de Oostzee, uiteindelijk op 22 september onthouden ten gunste van Jacob van Wassenaer Obdam, ofschoon die niet eens een zeeman was. De reden daarvoor was enkel het bijzonder moeilijke karakter van De With. Op 3 november 1653 bracht hij een retourvloot van 309 behouden uit de Oostzee thuis, de Engelse hoofdvloot omzeild hebbend. Men verbood hem echter naar Amsterdam binnen te lopen zodat hij meteen weer richting Noorwegen kon uitvaren om de retourvloot uit Indië op te vangen. De Withs protesten mochten niet baten. Een zware storm overviel op 7 november op de buitenrede van de Vlie de vloot: elf schepen zonken en 57 werden wrak geslagen. De With merkte wrang op: Nooyt was in een bataille soo veel schade geschiet. Hierna bleef De With twee vaarseizoenen thuis. Ten dele was dat wegens huiselijke omstandigheden: zijn nieuwe vrouw was in november 1653 al zwaar ziek geworden en overleed in augustus 1654, De With met de zorg voor nu elf kinderen achterlatend. De With gebruikte de tijd om enkele beleidsnotities te schrijven. De eerste was de Consideratie nopende de zeegaten van Goeree, Texel en Zeelant waarin hij beargumenteerde dat Hellevoetsluis het meest geschikt was als marinehaven. De tweede was een schema voor konvooidiensten, dat nog lang richtlijn zou blijven. De derde was een plan om Portugal aan te vallen, iets wat in 1657 zou gebeuren.
[bewerk] Dood
In 1656 deed De With mee aan het ontzet van Danzig, zij het op het nippertje want wegens zijn slechte reputatie lukte het hem niet om een bemanning bij elkaar te krijgen: er was geen dienstplicht en iedere kapitein moest zelf manschappen werven voor zijn schip. De With vertrok toen maar onderbezet, wat niet veel uitmaakte omdat het beleg door de Zweden zonder strijd werd opgeheven. In 1657 en de zomer van 1658 had De With bewakingsdienst op de Noordzee.
Laat in 1658 werd er een expeditievloot tegen Zweden uitgerust om Kopenhagen te ontzetten. Opnieuw had De With de grootste moeite met rekrutering. Hij eiste op hoge toon van de Admiraliteit van de Maze dat zij matrozen zouden leveren. Dat schoot de admiraliteitsraad in het verkeerde keelgat; men antwoordde hem dat het hún schuld niet was dat niemand onder hem wilde dienen en weigerde matrozen gedwongen naar zijn schip over te plaatsen, uit vrees dat geen man meer in Rotterdam zou aanmonsteren. Diep gekrenkt voer de 17e oktober De With op zijn Brederode als laatste schip onderbemand uit om bij de Vlie te ontdekken dat de rest van de vloot al vertrokken was. Op 29 voegde hij zich bij Van Wassenaer; na veertig man mariniers ter versterking gekregen te hebben, werd hem het bevel over de voorhoede van twaalf schepen opgedragen. In de hierop volgende Slag in de Sont vocht De With met zijn kenmerkende felheid. Hij viel eerst het vlaggenschip van de Zweedse admiraal aan en toen dat aan de grond was gelopen, stortte hij zich op dat van de vice-admiraal. Hij blies diens seconde de lucht in maar liep toen zelf op de kust van Seeland bij Snekkersten. Na urenlange strijd, terwijl het andere Nederlandse schepen niet lukte de Brederode te hulp te schieten werd het door drie schepen omsingelde vaartuig door de vijand genomen; De With was toen dodelijk gewond door twee musketkogels: de eerste had hem in de linkerdij getroffen, de tweede in de borst. Toen Zweedse musketiers hem mee wilden nemen, weigerde hij zijn degen over te geven. Op zijn knieën bleef hij het wapen vasthouden terwijl twee man het uit zijn handen probeerden te rukken, waarbij hij uitriep: Dewijle ick sovele jaeren mijn deeghen getrouwelijck voor Holland hebbe gevoert, soo en wille ick die aen geene geringe soldaten overgheven! Hij stortte ineen, werd naar zijn kajuit gebracht om bij te komen, liep op eigen kracht over de plank naar het vlaggeschip van vice-admiraal Bjelkensterna, sijn hoofd nog geschut, sijn hand om niet te vallen aen een touwe geslagen, noyt overwonnen, en stortte opnieuw in en stierf.
Op de Eendragt, Van Wassenaers vlaggeschip dat door kapitein Egbert Bartolomeusz Kortenaers toedoen volop in de aanval meeging, had men sterk de indruk dat hun schepen onvoldoende ondersteund waren. De stuurman schreef over De With: hadde oock niemandt die hem verlosten; in somma, sy hebben De With schelmachtig laten vermoorden. Een later onderzoek toonde echter aan dat er van opzet geen sprake was. Uit brieven, onder andere van Aert Jansse van Nes en Johan de Liefde blijkt dat zijn dood oprecht werd betreurd. Iemand schreef: hij is als een wacker Cavallier gestorven, soodat de dapperheyt ende heldenmoet oock naer syn doot hem int aegesicht te sien waeren, ghelijck de Sweeden selfs bekennen moesten.
Op bevel van Karel X van Zweden werd zijn lijk gebalsemd en tentoongesteld in het stadhuis van Helsingør; iets dergelijks was niet ongebruikelijk in die tijd. De Zweden leverden het in januari uit aan de Denen, met een erewacht van twaalf hellebaardiers in rouwdracht; het werd enkele dagen met grote eer opgebaard in Kopenhagen en uiteindelijk op 12 september 1659 naar Nederland getransporteerd om daar op 7 oktober 1659 met grote pracht begraven te worden in de Grote of Laurenskerk te Rotterdam; in 1669 kwam het praalgraf klaar, een werk van Pieter Rijcks naar een ontwerp van Jacob Lois, dat na het bombardement van 1940 geheel gerestaureerd is. De weduwe van De With, zijn vierde vrouw, kreeg een eenmalige uitkering van 3000 guldens.
J.Orizant dichtte over hem:
- 't Is waer, de neerlaegh is aen Swedens zij gebleven;
- Maer 'laes! ons vice-hooft, en zeehelt, is om 't leven,
- Die Spaengien was een Schrick! en Vlaenderen de Pest
- En Engelant een Plaegh! krijgt hier eylaes zijn rest.
- Hoe dorst den Sweed' bestaen, na soo een Hooft te micken?
- Die meer als eenigh helt zijn vyandt dé verschricken:
- Dat hooft, dat helden-hooft, dat schier een halve eeuw
- Den hollen oceaen bewaeckte voor de leeuw
- En nu in 't herst' gevecht, dat Christenen oyt sagen
- Had zegen aen zijn zij, zijn vijant meest verslagen,
- Doch in een ommesien, door 't bits ontvangen loot,
- Riep: Godt ontfangh mijn ziel! en daer me was hij doot.
[bewerk] Moeizame verstandhouding met Maarten Tromp
De With had gedurende heel zijn leven een rivaliserende relatie met Maarten Tromp. Dat begon al toen Piet Heijn in 1629 De With als vlaggenkapitein afdankte in ruil voor Tromp. In 1630 moest De With zijn zelfstandig commando van de Prins Hendrik opgeven omdat admiraal Liefhebber tegen zijn zin dat schip als vlaggenschip moest gaan gebruiken daar de admiraliteit de succesvolle Tromp zijn commando van de Vliegende Groene Draack niet wilde ontnemen. De With vond in 1637 dat hij bevelhebber had moeten worden en Tromp vice-admiraal in plaats van andersom. In november 1639 werd De Withs blokkadevloot tegen de Duinkerker Kapers door een storm uiteengeslagen. Omdat hij de rest van zijn schepen niet meer kon terugvinden, zeilde hij toen in zijn eentje maar naar huis. Hij werd hierom in 1640 voor de krijgsraad gebracht, waarin Tromp zitting had. Tromp gedroeg zich daarbij strikt onpartijdig, iets wat De With als verraad beschouwde. Hij raakte ervan overtuigd dat Tromp stiekem allerlei getuigen tegen hem had willen opzetten om van hem af te komen en dacht dat de zuivering van zijn naam ondanks Tromps optreden tot stand kwam. Datzelfde jaar bleek hem dat bij de verdeling van het prijsgeld na de Slag bij Duins Tromp tienmaal (volgens De With zelf zelfs honderdmaal) zo goed beloond zou worden als hijzelf - en Tromp huwde in die periode ook nog eens een schatrijke wees, terwijl hij door het hele land als held bejubeld werd. Het werd De With kennelijk allemaal iets te veel want vanaf dat moment verscheen er een reeks pamfletten, deels onder De Withs naam, deels anoniem, waarin Tromp beschuldigd, respectievelijk belasterd en bespot werd. Van de anonieme geschriften is nooit bewezen dat ze van De Withs hand waren; in de tijd zelf werd echter algemeen aangenomen dat het wél zo was. Toch blijkt uit De Withs logboeken vaak bewondering vóór en bezorgdheid óm Tromp. Tromp zelf verdroeg de dubbelzinnige houding van zijn gekwelde tweede persoon meestal met humor, waardigheid en kalmte.
Toen Tromp in het begin van de Eerste Engelse Zeeoorlog in ongenade gevallen was, kreeg De With dan eindelijk de kans zich als opperbevelhebber van de vloot te bewijzen in de Slag bij de Hoofden. Dat liep uit op een pijnlijke deceptie. Om te beginnen weigerde de bemanning van de Brederode, hoe hij ook smeekte en dreigde, hem aan boord te laten, zodat hij als vlaggenschip genoegen moest nemen met het VOC-schip de Prins Willem. Door zijn tactloze optreden — hij besloot zijn kapiteins op de tweede dag nog voor het begin van het gevecht maar meteen van lafheid te beschuldigen ("er is in Holland nog hout genoeg om voor iedere lafbek een galg op te richten"), zodat velen, vooral de zich aangesproken voelende Zeeuwen, zich ook naar die beschuldiging gedroegen — vergooide hij iedere kans op een overwinning. Hierdoor raakte De With in een diepe identiteitscrisis. Maandenlang zat hij depressief thuis, totdat hij de kracht kon opbrengen met een schone lei te beginnen. Hij maakte het weer goed met Tromp en meende zijn commandant plezier te kunnen doen door nu eens iets positiefs over hem te schrijven. Hij publiceerde onder de naam van zijn neef Jan de Haas opnieuw een pamflet, maar nu één vol loftuitingen: het Rotterdams Zeepraatje. De With bracht erin zelfs tot uitdrukking hoezeer hij Tromps geduld tegenover hem op prijs stelde door Tromp te laten spreken: komt er dan een dol mensch die wat tegen mij raast, dat neem ik hem niet eens qualijk af.... Helaas, de With kon het kennelijk niet laten iemand hatelijk te bejegenen want in datzelfde pamflet werd de Zeeuwse vice-admiraal Johan Evertsen op grove wijze beledigd: Ik walg als ik van hem hoor spreken, en sag hem liever hangen als eten. Tromp werd hierdoor ernstig in verlegenheid gebracht want nu leek het alsof hij het daarmee eens was. Razend zocht hij De With op en maakte hem uit voor een hontsvot ende snappert en een blaeuwbouckmaecker.
Na De Withs dood schreef zijn schoonzoon, burgemeester van Brielle Walther Breeman van der Haghen, een biografie over hem, 'T Leven en Bedrijff van Witte Cornelisz de With, vol met autobiografische passages, zodat Witte de With postuum alsnog zijn gelijk kon halen. Deze biografie is echter nooit als zodanig in druk verschenen.
[bewerk] De Withs functioneren in de vloot
De With was een moeilijk man, in de beroemde woorden van marinehistoricus Warnsinck: "gehaat en gevreesd door zijn minderen, gemeden door zijn gelijken en in voortdurend conflict met zijn meerderen". Het is een teken van zijn grote bekwaamheid als zeeman dat hij desalniettemin telkens weer de hoogste posities in de vloot wist te winnen. Hij werkte effectief met Tromp samen en probeerde met zijn commandant de publieke opinie te mobiliseren tegen het voortschrijdend verval van de vloot, dat ten dele zijn verbitterde houding veroorzaakte. De Withs stijl van vechten was extreem agressief. Zijn individualisme stond echter haaks op de tendens in de toenmalige scheepstactiek van steeds formeler formatievaren. Anders dan Tromp heeft hij dus weinig bijgedragen aan de ontwikkeling van de zeedoctrine. Desalniettemin was hij voor een Nederlandse admiraal een ware intellectueel; veel kapiteins waren analfabeet maar De With had zijn snelle carrière in Indië mede te danken aan zijn goede rekenkunde die hem tot een superieur navigator maakte. De With liet 44 boeken na, in die tijd een record voor een vlagofficier van burgerafkomst; zo'n ruwe zeebonk hield het typisch bij een Bijbel, een atlas en een prentenboek. Dat hij als echte houwdegen, ondanks zijn impopulariteit bij de zeelui zelf, bij het grote publiek toch een zekere waardering genoot, blijkt uit het grote aantal verschillende prenten dat van hem gedrukt werd: 21, net zoveel als van Piet Heyn. De afbeeldingen laten ons een lange tengere man zien met donkerblond haar en een smal gefronst gelaat met een minzame uitdrukking. In de prenten zien we ook vaak de wereldbol afgebeeld, net als bij zijn grafmonument, als symbool voor het feit dat hij rond de wereld gezeild was, iets waar De With erg trots op was: in zijn huis net buiten Rotterdam hing een doorlopende serie kaarten van die tocht die hij speciaal had laten tekenen. Anders dan Tromp of Evertsen was De With geen vurige oranjeklant en hij werd door het Staatse regime niet als politiek onbetrouwbaar gezien. Daarom wordt hem wel een republikeinse politieke overtuiging toegedicht maar daar zijn geen directe bewijzen voor.
| Bron(nen): |
|
J.C.M.Warnsinck: Drie 17e Eeuwse Admiraals |
Zie ook:
|
|
 |
|---|---|
