Watervervuiling

Een met ijzer vervuilde rivier

Watervervuiling omvat alle activiteiten die de waterkwaliteit in negatieve zin aantasten.

Rivieren, meren en andere zoete wateren, in bijvoorbeeld Nederland, kunnen worden vervuild door menselijke activiteiten. Soms is de vervuiling afkomstig uit andere landen, soms is ze het resultaat van binnenlandse activiteiten. De sectoren landbouw, industrie en huishoudens zijn allemaal verantwoordelijk voor de vervuiling van het water.

In Nederland vormt het deels verouderde rioleringsstelsel ook een milieu probleem. Als te veel regenwater in riolen komt, wordt de rioolinhoud afgevoerd (overgestort) naar sloten en de zee. In 2000 gebeurde dit 15.500 keer.

Veel ecosystemen zijn afhankelijk van zoet water. De vervuiling heeft tot gevolg dat de planten en dieren waaruit deze ecosystemen bestaan aangetast worden. Ook zorgt vervuiling ervoor dat het steeds moeilijker en duurder wordt om schoon drinkwater te winnen voor menselijk gebruik.

[bewerk] Definitie

Onder watervervuiling wordt verstaan, een verandering in de kwaliteit van het water met een schadelijk effect mensen, dieren of planten die met het water in contact komen. Watervervuiling kan ernstige gevolgen hebben voor hun gezondheid. Verontreinigd water is niet meer geschikt als drinkwater en bijvoorbeeld niet of minder geschikt als zwemwater of viswater.

[bewerk] Historisch perspectief

In het midden van de 19e eeuw ontstond voor het eerst het besef dat het lozen van afvalwater zonder enige vorm van zuivering schadelijk was. Stank, niet voor consumptie geschikt te maken oppervlaktewater en de verspreiding van ziektes leidden tot de aanleg van rioleringen en de eerste zuiveringsinstallaties. Het oudste riool ligt in Maastricht en dateert uit 1852. Na de choleraepidemie van 1866, met 21.000 doden, werden de rioolstelsels in Rotterdam en Maastricht verbeterd. In 1930 kwam de aanleg van stadsrioleringen op grote schaal op gang. En met name gemeenten bouwden de eerste werken waarin afvalwater werd gezuiverd voordat het op oppervlaktewater werd geloosd.

In de loop van de twintigste eeuw nam de watervervuiling van het oppervlaktewater in Europa desondanks heel ernstige vormen aan. Vooral na de Tweede Wereldoorlog werd het gevaarlijk om in rivieren en meren te zwemmen en de vissterfte nam zienderogen toe. Op rivieren dreef schuim en het water stonk soms ondraaglijk. In 1970 trad in Nederland de Wet verontreiniging oppervlaktewater (Wvo) in werking. Er kwamen zuiveringsschappen, de vervuiler moest gaan betalen en de industrie moest lozingsvergunningen aanvragen. Waterschappen bouwden waterzuiveringsinstallaties om het afvalwater van huishoudens en bedrijven te zuiveren. Tegelijkertijd werd het lozen van allerlei zware metalen, polycyclische aromatische koolwaterstoffen en stikstof- en fosfaatverbindingen aan banden gelegd. Een belangrijke internationale stap was het Rijnactieprogramma (1978), met als doel dat er in 2000 weer zalm in de Rijn zou zwemmen als graadmeter voor de gewenste verbetering van de waterkwaliteit.

Alle maatregelen zorgden ervoor dat het oppervlaktewater in de afgelopen 25 jaar geleidelijk aan stukken schoner werd. Door industriële lozingen in het stroomgebied van Rijn en Maas aan vergunningen te binden is de vervuiling van het rivierwater flink teruggedrongen. De huidige natuurkwaliteit van de zoete en zoute wateren ligt op circa 40-50% van het niveau van de kwaliteit rond 1950 (bron: Milieubalans 2004, RIVM). Sinds 1990 zit er weer zalm in de Rijn, al is het vergeleken met vroeger nog mondjesmaat. Tot begin 2003 zijn er aanwijsbaar meer dan 1900 volwassen zalmen teruggekeerd in de Rijn en zijn zijrivieren. Omdat niet alle zalmen bij hun terugkeer geteld kunnen worden, zal het werkelijke aantal teruggekeerde zalmen duidelijk hoger liggen. Bij de vistrap bij Iffezheim, die midden 2000 in gebruik werd genomen, werden tot 2004 286 zalmen en meer dan 1000 zeeforellen geregistreerd. Dat zijn nog aanzienlijk minder dan de kwart miljoen zalmen die in 1885 in de Rijn werden gevangen. De populatie is nog niet stabiel. Er is nog een lange weg te gaan voordat er in de Rijn weer een zalmpopulatie is die zich voortplant.

[bewerk] Oorzaken

Watervervuiling ontstaat door de lozing van vervuild water of afvalwater. Er zijn twee soorten bronnen: 'puntbronnen' en zogenaamde 'diffuse bronnen'. Puntbronnen verontreinigen het water op een specifieke locatie, via een pijpleiding of een riool dat uitmondt op het oppervlaktewater. Bijvoorbeelden fabrieken of olietankers. Diffuse bronnen zijn verontreinigingen die verspreid en indirect in het oppervlaktewater, in het grondwater of in rioolstelsels belanden, zoals vanuit de landbouw (meststoffen, chemische bestrijdingsmiddelen), de gebouwde omgeving, het weg- en railverkeer, de recreatievaart en de huishoudens. De bestrijding van diffuse bronnen is erg lastig omdat moeilijk een veroorzaker aangewezen kan worden.

[bewerk] Eigenschappen en risico's

Er zijn heel wat verschillende soorten chemische stoffen die worden gezien als verontreiniging, Het kan gaan van simpele atomen tot ingewikkelde moleculen. Ze worden opgesplitst in verschillende klassen en hebben hun eigen manier om in het milieu terecht te komen en hebben ook elk hun eigen gevaren.

[bewerk] Organische verontreinigingen

Deze bestaan meestal uit ketens van koolstof. Moleculen die zijn opgebouwd uit koolstof en of koolstof en waterstof zijn apolair en zijn slecht of niet in water oplosbaar en hebben ook bijna geen elektrische lading. Het gedrag is afhankelijk van hun structuur.

[bewerk] Anorganische meststoffen

Sommige verontreinigingen zijn niet zo giftig, maar ze kunnen wel gevaar vormen voor het milieu als ze intensief gebruikt worden zoals nitraten en fosfaten. Deze zorgen voor algen op het oppervlaktewater. Daardoor daalt het zuurstofniveau van water zeer sterk omdat de micro-organismen die algen afbreken veel zuurstof gebruiken.

[bewerk] Wat zijn de belangrijkste verontreinigingen?

Er zijn verschillende klassen:

Stoffen die ziekten kunnen opwekken: bacteriën, virussen en eencelligen die in het riool en in afval voorkomen.
zuurstofverbruikende verontreinigingen; deze worden verteerd door zuurstofvragende bacteriën. Als deze bacterie een groot deel van de verontreiniging omzet, verdwijnt de zuurstof uit het water. Hierdoor sterven organismen zoals vissen.
anorganische vervuilingen die in water oplosbaar zijn. Voorbeelden hiervan zijn zuren, zouten en metalen (zie hieronder). Als dit in grote hoeveelheden in het water zit, kan het niet meer gedronken worden en alle leven in het water sterft. Ook voedingsstoffen vervuilen het water. Door bepaalde stoffen in het water zoals bv. nitraten en fosfaten gaan algen en waterplanten groeien, ook hierdoor verdwijnt de zuurstof uit het water. Dit zorgt voor vissterfte. Ook organische stoffen kunnen het water vervuilen. Voorbeelden hiervan zijn olie, plastic en pesticiden. Deze zijn schadelijk voor mensen, dieren en planten in het water.
de gevaarlijkste klasse onder de vervuiling is afgezet sediment, het zorgt ervoor dat het water geen absorptie van het licht heeft en hierdoor kan slib gevaarlijke pesticiden in het water brengen. Radioactieve stoffen die in water oplosbaar zijn, kunnen kanker, geboorteafwijkingen en genetische schade veroorzaken. Het zijn dus gevaarlijke waterverontreinigingen.

[bewerk] Metalen

Metalen zijn goede geleiders van elektriciteit en gaan chemische reacties vaak binnen als positieve ionen, ook wel bekend als kationen. Metalen zijn natuurlijke stoffen die bestaan door het verweren van ertslichamen, waar zij zijn afgezet bij vulkanische uitbraken. Ze kunnen verplaatst worden naar plaatsen waar ze grote schade aan het milieu toe kunnen brengen.

Voorbeelden van metalen zijn: lood, zink, mangaan, calcium en kalium. Ze kunnen in oppervlaktewateren in hun stabiele ionische vorm gevonden worden. Onnatuurlijke metalen kunnen zeer gevaarlijk zijn, omdat ze vaak ontstaan bij door mensen gemaakte nucleaire reacties en daarom sterk radioactief kunnen zijn. Metalen kunnen met andere ionen tot gevaarlijke producten reageren. Ze zijn vaak betrokken bij elektronische overdrachtsreacties waarbij ook zuurstof gebruikt wordt. Dit kan leiden tot de vorming van giftige zuurstofradicalen.

Metalen kunnen metalloïden (radicale metalen) vormen en binden zich dan aan organische stoffen om lipofiele stoffen te vormen. Deze zijn zeer giftig en worden opgeslagen in de vetvoorraad van dieren en mensen. Zware metalen zijn de gevaarlijkste metalen. Zij hebben een dichtheid groter dan 5 en worden daarom 'zwaar' genoemd. Metalen kunnen niet afgebroken worden in minder gevaarlijke onderdelen, omdat ze niet biologisch afbreekbaar zijn. Het enige wat organismen kunnen doen om te voorkomen dat zware metalen schade aan kunnen richten, is deze op te slaan in lichaamsweefsels. Organismen hebben metalen nodig, ze zijn essentieel voor de gezondheid en zijn vaak essentiële onderdelen van enzymen.

[bewerk] Bestrijdingsmiddelen

Enkele bestrijdingsmiddelen zijn chemische of natuurlijke stoffen die gebruikt worden tegen onkruid, insecten en schimmels. Het zijn de enige stoffen die gewild en gepland in het milieu worden gebracht met de bedoeling schade te veroorzaken bij bepaalde vervuilers. De landbouwsector gebruikt veel bestrijdingsmiddelen. Maar ook huishoudens, industrie en overheidsinstellingen gebruiken het veel.

[bewerk] Verzuring

Door de uitstoot van zwaveldioxide (SO2), stikstofoxiden (NO en NO2, samen NOX) en ammoniak (NH3) vormen zich in de lucht zuren (zwavelzuur en salpeterzuur), die via natte neerslag (regen, sneeuw, hagel), droge neerslag (in gasvorm of als neerslagdeeltjes) of als mist terug naar beneden komen. De term zure regen is misleidend en kan beter niet worden gebruikt. Verzuring treedt namelijk niet alleen op als het regent, ook in droge perioden komen grote hoeveelheden verzurend materiaal op de aarde terecht.

[bewerk] Opsporing

Waterverontreiniging wordt opgespoord in laboratoria, waar watermonsters op verschillende verontreinigingen geanalyseerd worden. Ook vissen worden gebruikt voor het zoeken naar verontreinigingen. Veranderingen in hun gedrag of groei laten zien of het water waarin zij leven verontreinigd is. Specifieke eigenschappen van deze organismen geven informatie over de soort verontreiniging. De onderzoekers gebruiken ook computermodellen om te zien welke gevaren er in bepaalde rivier, zeeën of meren aanwezig zijn. Deze gegevens worden ingevoerd in de computer en zo kan men zien of er verontreiniging is of niet.

[bewerk] Europese Regelgeving

Sinds eind 2000 is de Europese Kaderrichtlijn Water van kracht. Deze verplicht alle EU-lidstaten ertoe, de kwaliteit van hun oppervlakte- en grondwater in 2015 op orde te brengen. De richtlijn gaat uit van - internationale - stroomgebieden. Voor Nederland zijn dat de stroomgebieden van Schelde, Maas, Rijn en Eems. Daarmee is de zorg voor het water per definitie grensoverschrijdend geworden.

De richtlijn bepaalt dat de EU-lidstaten voor elk stroomgebied gezamenlijk actieprogramma’s moeten opstellen waarin alle aspecten van water aan de orde moeten komen. Inwoners van die landen moeten meer bij het waterbeheer betrokken worden en de verschillende Europese wetten op het gebied van water moeten beter op elkaar worden afgestemd. Tot 2009 hebben de lidstaten de tijd om hun maatregelenprogramma’s op te stellen. In beginsel moet in 2015 een ‘goede chemische toestand en een goed ecologisch potentieel of een goede ecologische toestand’ zijn bereikt.

[bewerk] Waterkwaliteit in Vlaanderen

Zowel de chemische als de biologische kwaliteit van ons waterlopen ging er het voorbije decennium geweldig op vooruit. Alle indicatoren evolueren gunstig, met uitzondering van de nitraten. Steeds meer vissoorten komen terug. Ondanks deze opmerkelijke verbetering is het nog slecht gesteld met de waterkwaliteit in Vlaanderen. Slechts op 14% van de meetplaatsen kan de waterkwaliteit als 'aanvaardbaar' of 'niet verontreinigd' worden bestempeld. Ook de natuurlijke structuur van de Vlaamse rivieren is dikwijls aangetast (rechtgetrokken waterlopen, steile oevers, etc). Bovendien zijn de waterbodems in vele rivieren sterk vervuild.

De ongunstige situatie van vandaag heeft veel te maken met het gebrek aan middelen en visie voor waterzuivering in de jaren '70 en '80, toen waterzuivering in Vlaanderen nog nauwelijks bestond, het vergunningenbeleid onvoldoende onderbouwd was en de handhaving ondermaats. Bovendien kent Vlaanderen verspreide bebouwing en een gebrekkige, onvolledig uitgebouwd rioleringsnet. Begin jaren '90 kwam de waterzuivering in een stroomversnelling dankzij een aanzienlijke verruiming van de middelen. Een verdere uitbouw van de waterzuiveringinfrastructuur moet, samen met een duurzame omgang met water, op termijn resulteren in een behoorlijke verbetering van de waterkwaliteit van de Vlaamse beken en rivieren.