Hans Holbein de Jonge

Hans Holbein de Jonge, zelfportret

Hans Holbein de Jonge (Augsburg, 1497/98 – Londen, 29 november 1543) was een kunstschilder die werkte in de stijl van de Noordelijke Renaissance. Holbein werd geboren in Augsburg in Beieren, in een familie van kunstschilders, waaronder zijn vader, Hans Holbein de Oude (circa 1465-1524) en zijn oom Sigismund Holbein (overleden in 1540).

[bewerk] Levensbeschrijving

Holbein leerde de schilderkunst van zijn vader. In 1519 werd hij al lid van het gilde in Bazel. Holbein verhuisde met zijn broer Ambrosius Holbein naar Bazel (Zwitserland) waar hij vele geleerden ontmoette, waaronder de Nederlandse humanist Erasmus, die hij in 1523 portretteerde. Ook ontmoette Holbein hier de drukker Johann Amerbach.

In 1519 huwde Holbein met Elsbeth Binzenstock, bij wie hij vier kinderen kreeg, twee dochters - Katharina en Küngold - en twee zoons - Philip en Jakob. Tijdens zijn verblijf in Engeland bezocht Holbein zijn gezin echter nog maar een keer. Uit het testament van Holbein blijkt dat hij in Londen twee buitenechtelijke kinderen had verwekt.

portret van Hendrik VIII

Holbein maakte kantlijn-illustraties voor een exemplaar van De lof der Zotheid uit 1515 voor de humanistische onderwijzer Oswald Geisshüsler (ook bekend als Myconius of Molitor). Holbein illustreerde ook andere boeken, waarbij hij onder andere een bijdrage leverde aan de Bijbelvertaling van Maarten Luther. Ook ontwierp hij gebrandschilderde ramen. Het beroemdst is Holbein echter geworden door zijn portretten.

De onrust die de reformatie met zich meebracht maakte het moeilijk voor Holbein om zichzelf te onderhouden als kunstenaar in Bazel. De opdrachten van de Rooms-Katholieke Kerk verminderden sterk in deze periode. Daarom maakte Holbein een reis via Antwerpen (waar hij de stadsklerk Pieter Gillis bezocht) naar Londen, waar hij via de aanbeveling van Erasmus in contact kwam met Thomas More. Eerder reisde Holbein ook naar Frankrijk en Italië.

Thomas More introduceerde Holbein bij het Engelse hof. Korte tijd ging Holbein terug naar Bazel. Hij nam daar het hervormde geloof aan, maar maakte ook een beeldenstorm en een burgeroorlog mee. Holbein ging terug naar Engeland, waar hij in 1536 werd aangesteld als hofschilder van Hendrik VIII, hoewel zijn beschermer Thomas More inmiddels in ongenade was gevallen. Hij schilderde aan het hof niet alleen portretten van de koning, diens koningin Jane Seymour (rond 1536) en vele rijke hovelingen, maar ontwierp ook staatsiegewaden voor de koning. Hij schilderde ook diverse portretten van Duitse handelslieden die in de Steelyard werkten in Londen, een onderdeel van de Hanze. Deze schilderijen werden door de handelaars vaak teruggestuurd naar de familie in Duitsland.

Nadat de meeste geliefde vrouw van Hendrik VIII, Jane Seymour, was overleden, schilderde Holbein ook Anna van Kleef gedurende de onderhandelingen voor een nieuw huwelijk van de koning. Dit was een gebruikelijke praktijk in deze eeuwen voor de uitvinding van de fotografie. De koning vond het portret, nadat het huwelijk gesloten was, echter veel te flatteus uitgevoerd.

Holbein overleed in 1543 aan de pest.

[bewerk] Werk

Oorspronkelijk schilderde Holbein religieuze onderwerpen. Een groot aantal hiervan is echter bij de Zwitserse beeldenstorm van februari 1529 verloren gegaan. Veel van de portretten zijn echter wel bewaard gebleven. Omstreeks 1535 begon Holbein ook miniaturen te schilderen. Deze kunst leerde hij van de Vlaamse kunstenaar Lucas Horenbout.

Tekening van Anna Boleyn
Er is geen schilderij van deze tekening bekend

Voor het schilderen van een portret maakte Holbein eerst een zeer gedetailleerde tekening, met potlood, inkt (met pen of penseel) en gekleurd krijt. De omtrek van deze tekeningen bracht hij door er gaatjes in te prikken over op het doek. Door de gaatjes stoof hij houtskoolpoeder. (Schrijver dezes denkt dat hij daarvoor een tussensjabloon gebruikte, want de overgebleven tekeningen zijn geheel niet door houtskool vervuild). Later trok hij de tekening over met behulp van aan een zijde zwart gemaakt papier, een soort carbonpapier. De schilderijen hebben door deze manier van werken exact dezelfde schaal als de tekening, en wijken slechts zelden af van het ontwerp. Op de tekening schreef Holbein soms aanwijzingen voor later, zoals de kleur en het soort stof van de kleding.

De originele tekeningen zijn zeer fraai en worden tegenwoordig als zelfstandige kunstwerken beschouwd. Op de tekeningen is alleen het gezicht zeer gedetailleerd weergegeven. De kleding is slechts schematisch aangeduid, hoewel mutsen en hoeden vaak weer wel precies zijn getekend. Opvallend is dat de handen ontbreken, die op de schilderijen echter altijd wel geschilderd zijn, en vaak een symboliek aanduiden.

De portretten op de schilderijen zijn met zeer veel aandacht geschilderd, en worden als vanzelf met veel aandacht bekeken. Een beeldende achtergrond ontbreekt meestal, want Holbein maakt de achtergrond vaak egaal blauw. De personen lijken - voor die tijd - zeer levensecht, onder andere doordat Holbein enigszins van de sfumato-techniek gebruik maakt, maar ook doordat ze uitermate realistisch geschilderd zijn, met alle details van het werkelijke gelaat, rimpels niet uitgezonderd.

Het bont en de stoffen van de kleding hebben een zeer levensechte stofuitdrukking. Vaak gebruikte Holbein echt goud of zilver in zijn schilderijen.

De grootste kracht van Holbein was echter dat hij met groot psychologisch inzicht de essentie van de persoon wist neer te zetten.

[bewerk] Portret van Sir Richard Southwell

Portret van Sir Richard Southwell; Uffizi, Florence

Een van de portretten die Hans Holbein in Engeland schilderde, is het portret van Sir Richard Southwell uit 1536 (olieverf op houten paneel, 47,5 x 38 cm. Uffizi, Florence). Hij is in het midden van het schilderij geplaatst en vormt een driehoekscompositie (hoofd, rechterelleboog, rechterhand). De man kijkt de toeschouwer niet aan, maar het is alsof hij nietsziend en diep nadenkend naar iets in de verte staart. Zijn handen zijn over elkaar gevouwen. Op zijn hals heeft hij een duidelijk zichtbaar litteken. Aan weerskanten van zijn nek zijn in goud letters geschreven. De man heeft een zwarte muts met een gouden embleem op zijn hoofd; hij heeft zwart/donkerbruin haar en een blanke huid; hij draagt een witte blouse en een zwarte jas. Aan zijn rechterwijsvinger heeft hij een gouden ring met een groene steen erin. De achtergrond is groen. Het kleurgebruik is overwegend groen omdat alle zwarte elementen een groene glans hebben. De man is heel realistisch en plastisch (bijna fotografisch) weergegeven. Het licht komt van rechtsvoor het schilderij binnenvallen, recht op het gezicht en de borst van de man. Daardoor valt er links (en rechtsachter) schaduw en is dit donkerder dan de rest. Het portret is tot in de kleinste details nauwkeurig geschilderd. Dat is vooral te zien aan de ring, de touwtjes van de blouse en het litteken op de hals.

De afgebeelde man is Richard Southwell. Hij was een van de meest berekenende en verraderlijke leden van het hof van Henry VIII. Hij werd een volgeling van Thomas Cromwell en hij hielp Richard Rich bij zijn pogingen de gevangen Sir Thomas More te dwingen zichzelf aan te klagen in 1532. Southwell uitte ook beschuldigingen tegen een vriend uit zijn kindertijd, de Graaf van Surrey, wat leidde tot de veroordeling van laatstgenoemde. Cromwell stelde hem aan als algemene vertegenwoordiger tijdens de sluiting van de kloosters tussen 1536 en 1539. In 1542 werd hij tot ridder geslagen. Later deed Southwell afstand van het protestantisme en vond dus sympathie bij Mary I (1553-8), maar werd onder de heerschappij van Elizabeth vermeden. Hij stierf in 1564 op 60-jarige leeftijd.