Gulik (land)
Gulik of het Land van Gulik (Duits: Jülich), met als hoofdplaats de gelijknamige stad (nu Jülich, Duitsland), was een hertogdom binnen het Heilige Roomse Rijk. Het omvatte een lang, smal gebied langs de Roer, tussen het gebied van de bisschop van Keulen en dat van Luik, direct grenzend aan het huidige Nederlands Midden- en Noord-Limburg.
Inhoud |
[bewerk] Relatieve onbekendheid
Vanzelfsprekend hebben er altijd relaties met de Nederlanden bestaan. Dat blijkt alleen al uit het voorkomen in Nederland van familienamen als Van Gulik, Van de / der Gulick, maar ook in varianten als Gulickx, Gulikers, of in de Duitse vorm Jülicher. In het bijzonder de huidige Landkreis (district) Heinsberg, met onder meer de huidige grensgemeenten Selfkant, Gangelt en Waldfeucht, had vanouds nauwe betrekkingen met het oude Hertogdom Limburg en het Hertogdom Gelre, maar ook met de overige Nederlanden, zie bijvoorbeeld Gerardus Mercator. Toch is de geschiedenis van dit hertogdom in Nederland weinig bekend. In onze gewesten werd ook wel eenvoudig gesproken van het Land van Gulik. Deze aanduiding wijst er al op dat de staatkundige status van Gulik niet al te duidelijk en het landje zelf ook niet zo prominent was. Dat kwam mede doordat het hertogdom lange tijd verenigd was met twee naburige kleine hertogdommen in het Rijnland, te weten Berg en Kleef. Het Land van Gulik zelf was toen niet meer het zwaartepunt van het hertogdom. Toch is het Gulikse gewest voor Nederlandse geschiedenis ook relevant, en dat niet alleen omdat het eigenlijk de directe oosterbuur was van de huidige Nederlandse provincie Limburg. In deze provincie zijn namelijk een aantal kleinere, maar belangrijke gebiedsdelen opgenomen die lange tijd Guliks grondgebied waren.
[bewerk] Graafschap
Gulik was oorspronkelijk een Romeinse pleisterplaats aan de rivier de Roer. Later vestigden de Franken zich er en werd Gulik de hoofdplaats van een graafschap. Rond 900 werden het ambt en de titel graaf erfelijk. Gerard van Gulik, een van de eerste graven, hielp in 900 koning Zwentibold te verslaan en trouwde vervolgens met diens weduwe. Het bezit en de rijkdom van het graafschap werd door een ander huwelijk in 1172 zeer vergroot.
De stad Gulik raakte ook betrokken in conflicten over de troonopvolging in het Heilige Roomse Rijk en werd hierbij eerst door de keizer in 1114, en precies een eeuw later door de koning verwoest. De stad kreeg daarna te maken met de veroveringsdrang van Keulse aartsbisschoppen, met wie de graven een eeuw lang strijd voerden. Bisschop Koenraad verwoestte de stad nog een keer in 1239, en diens opvolger Siegfried deed dat in 1278.
Dat de graven een geschikte huwelijkspolitiek voerden bleek opnieuw in 1266, toen Willem V van Gulik trouwde met Maria, een dochter van Gwijde van Dampierre en Machteld van Bethune. Dit resulteerde in een bondgenootschap met het graafschap Vlaanderen. Hij werd, tesamen met zijn vader Willem IV, in 1278 in Aken gedood tijdens een straatgevecht met oproerige inwoners. Willem werd opgevolgd door zijn broer Walram. Deze stond in 1288 tijdens de Slag bij Woeringen tegen Keulen aan de kant van de overwinnaars (Brabant), waardoor het graafschap definitief onafhankelijk bleef.
De zoon van Willem V, die naar zijn vader werd genoemd en die we nu kennen als de roemruchte Willem van Gulik, speelde een belangrijke rol bij het verzet van de Vlamingen tegen de annexatiepolitiek van de Franse koning Filips de Schone. Hij was hun leidsman tijdens de Guldensporenslag. Hij stond aan het hoofd van de Vlaamse troepen in een nieuwe, ditmaal verloren confrontatie met de Fransen in de slag bij Pevelenberg in 1304, waar hij sneuvelde.
[bewerk] Hertogdom
In de komende eeuwen wisten de heren van Gulik door huwelijken en erfopvolging hun macht steeds te vergroten. In 1356 werd het graafschap een hertogdom. In 1423 werd hertogdom Gulik verenigd met het hertogdom Berg aan de rechterzijde van de Rijn en ging het Land van Gulik een nieuwe fase in. In 1521 kwamen het daar nog het hertogdom Kleef en het graafschap Mark bij. De stad Gulik was toen niet langer meer de hoofdstad van het land. Van dan af kan men ook niet meer spreken van het hertogdom Gulik in engere zin. Gulik is dan niet langer een natiestaat.
In de 16e eeuw had de hertog Willem V van Gulik (uit het huis Mark) tijdelijk ook nog het hertogdom Gelre in zijn bezit. Het bezit van dit met hertogdom werd echter betwist door Karel V. Deze trok daarbij aan het langste eind. Dit vormde een keerpunt in de Gulikse expansie aan de Nederrijn.
Toen het regerend geslacht van Gulik-Kleef-Berg met hertog Johan Willem van Kleef en Gulik op 25 maart 1609 uitstierf, vochten de erfgenamen een militaire strijd uit, die duurde tot 1614 en bekend staat als de Guliks-Kleefse Successieoorlog. De bezittingen werden verdeeld tussen de hertog van Palts-Neuburg (Gulik en Berg) en de keurvorst Frederik Willem van Brandenburg (Kleef en Mark). Bij het overlijden van de laatste hertog van Palts-Neuburg in 1742 gingen Gulik en Berg over naar de hertog van Palts-Sulzbach, die vanaf na 1777 ook hertog van Beieren werd. Daarmee was Gulik in feite gedegradeerd tot de verre bezitting van een hogere heer.
[bewerk] Onder Franse bezetting
Tijdens de Franse bezetting van het Rijnland (vanaf 1803), die tot aan de Rijn strekte, vormden de voormalige de hertogdommen Gulik en Kleef een deel van de Franse republiek en later van het Keizerrijk Frankrijk. Ook het keurvorstendom Keulen en de stad Aken vielen onder de bezetting. Zo werden de voormalige rivalen Keulen en Gulik voor het eerst in eenzelfde bestuurlijk verband gebracht. Het Departement van de Roer werd samengesteld door de samenvoeging van het graafschap Gulik (Jülich), het hertogdom Kleef (Kleve), de vrije stad Aken (Aachen), een deel van het aartsbisdom Keulen (Köln) en het Pruisische deel van Gelder. In 1805 werd er nog de stad Wesel aan toegevoegd. De hoofdstad was Aken.
- Het District (arrondissement) Aken, met daarin onder meer de kantons Aken, Heinsberg, Monschau en Sittard, nam de min of meer de functie van Gulik over als grensprovincie van het eveneens nieuw gevormde Departement van de Nedermaas op het Limburgse grondgebied.
- Het District (arrondissement) Kleef omvatte de volgende kantons in het Land van Kleef en van Gelre: Kleef, Gelderen (Geldern), Goch, Horst, Kalkar, Kranenburg, Wankum, Wesel en Xanten. Een deel van het latere Nederlands Noord-Limburg viel hieronder.
[bewerk] Gebiedsdeling tussen Nederland en Pruisen
Na de nederlaag van Napoleon in 1814 annexeerde Pruisen het Rijnland. Van dan af gebruikten de Pruisische koningen en de Duitse keizers de titel van hertog van Gulik.
Op het Congres van Wenen in 1815 werden beide departementen verdeeld tussen het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en Pruisen. Bij de Nederlandse provincie Limburg kwam alles aan de linkeroever van de Maas, alsmede een smalle strook op de rechteroever met inbegrip van Gennep, Tegelen en Sittard. De rest was voor Koninkrijk Pruisen, dat al het verdere gebied links van de Rijn in zijn bezit kreeg. Samen met het hertogdom Berg, delen van het voormalige hertogdom Gelre, het vorstendom Meurs en het Groothertogdom Beneden-Rijn werd dit hele gebied aan de Beneden-Rijn verenigd tot de grote Rijnprovincie van dat koninkrijk. Thans is deze provincie weer over twee deelstaten verdeeld. Het noordelijke deel vormt nu de helft van de deelstaat Noord-Rijnland-Westfalen, het andere maakt nu het noordelijk deel uit van Rijnland-Palts.
In het westen kwam het voormalige Gulikse gebied dus niet geheel in Pruisische handen. Bij de vorming van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, waartoe Rusland belangrijke steun verleende, moest Pruisen enkele strategische Gulikse bezittingen aan de Maas prijsgeven aan de Nederlanden.
[bewerk] *Sittard
De eerste betrof het meest westelijke stukje, namelijk het Ambt (district) Born met de plaatsen Susteren, Sittard, Born, Grevenbicht, Urmond en Berg, waar Gulik altijd toegang tot de Maas had gehad en tol had kunnen heffen bij Urmond. Zie de ligging van dit district als een smalle westelijke uitstulping op het nevenstaande kaartje, dat de situatie in 1477 weergeeft. In deze grenssituatie zou tot aan de Franse tijd geen verandering komen.
Het is weinig bekend, dat Sittard bijna vier eeuwen lang Guliks is geweest. Rond 1200 maakte het al wel deel uit van het hertogdom Limburg, dat Sittard in 1243 stadsrechten verleende. Later kwam de heerlijkheid Sittard onder de Valkenburgers. In 1400 echter werd Sittard, samen met Born en Susteren voor 70.000 goudgulden verkocht aan de hertog van Gulik. De stad behoorde tot aan de Franse tijd (1794) bij dit hertogdom, dat zich daarmee een kostbare en lucratieve toegang tot de Maas had verschaft.
Dit gebied werd pas in 1815 Nederlands. Pruisen verloor daarmee zijn belangrijkste toegang tot de Maas. Zijn westgrens kwam nu te liggen bij de Rode Beek in het grensdorpje Millen (nu gemeente Selfkant (D)). Het strategisch belang van dit kleine stukje grondgebied was voor Nederland nog vele malen groter dan voor Pruisen. Het gevolg was, dat Sittard en omgeving nu een verbinding vormde tussen de voorheen losse Nederlandse delen van Midden- en Zuid-Limburg, waardoor ook de latere Nederlandse provincie Limburg eindelijk een aaneengesloten geheel kon vormen. Deze territoriale verbinding (de bekende flessehals) zou al direct, maar vooral in de 20ste eeuw, van cruciaal logistiek en economisch belang worden voor heel Nederland. De hoogst belangrijke drievoudige verkeersverbindingen parallel aan de Maas tussen Maastricht en Roermond, namelijk een spoorweg, de autosnelweg A2 en een nieuwe vaarroute (het Julianakanaal)), konden daar later aangelegd worden.
[bewerk] *Melick en Herkenbosch
Hoewel oorspronkelijk Gelders, en geen Guliks grondgebied, en niet direct aan de Maas gelegen, moeten hier ook Melick en Herkenbosch genoemd worden, thans gemeente Roerdalen. Tussen Vlodrop en Roermond werd het grensgebied aan Nederlandse zijde met deze plaatsen opgevuld, en de afstand van Pruisen tot de Maas verruimd, waardoor het natuurgebied de Meinweg (thans een nationaal landschapspark) een Nederlands bezit werd. Daar stond wel het verlies van Nederkruchten met Elmpt in dezelfde regio tegenover. In de Franse tijd had dat kanton tot het Departement van de Nedermaas gehoord.
[bewerk] *Tegelen
Een andere uitzondering betrof de meest noordelijke punt van Gulik, Tegelen aan de Maas. Ook dat stukje kwam aan Nederland, zodat Pruisen nergens meer directe toegang tot de Maas bezat en Nederland de volledige controle over deze rivier verkreeg. Tegelen, nu een deelgemeente van Venlo, hoort dus evenals Sittard en omgeving pas sinds 1815 bij Nederland, al is ook dit in Limburg weinig bekend.
[bewerk] *Gennep
Ook in het uiterste noorden van de huidige provincie Nederlands Limburg kwam een stukje Pruisisch grondgebied nu aan Nederland. Daarbij betrof het geen oorspronkelijk Guliks, maar wel Kleefs gebied, namelijk het stadje Gennep en omgeving (Mook, Ottersum, Oeffelt, Heijen en Siebengewald). Na het Congres van Wenen werd besloten dat Pruisen de Maasscheepvaart niet mocht beïnvloeden. Met een kanonsschot (800 rijnlandse roeden, ca. 3000 m) keek men hoe ver Pruisen van de Maas moest komen te liggen. Hierdoor kwamen ook Gennep en omgeving binnen het nieuwe Verenigd Koninkrijk der Nederlanden te liggen.
[bewerk] Dialect
De lokale Limburgse spreektaal is in de beide plaatsen Sittard en Tegelen zelfs nu, bijna twee eeuwen later, nog steeds anders dan die van het naburige Geleen, respectievelijk Venlo. In beide gevallen bezitten we dus nog hoorbaar een stukje Guliks erfgoed in Midden- en Noord-Limburg. Het zal echter interessant zijn te zien hoe lang deze verschillen zich nog zullen kunnen handhaven, nu zowel Sittard (met Geleen en Born) als Tegelen (met Venlo) een gemeentelijke fusie zijn aangegaan.
[bewerk] Wapen van de provincie Limburg
Het belang van dit erfgoed in algemene zin wordt ook op heraldische wijze tot uitdrukking gebracht. Het gevierendeelde provinciewapen van de Nederlandse provincie Limburg bevat namelijk ook de ongekroonde leeuw van Gulik (rechtsboven), naast die van Valkenburg en Gelder, en de hoorns van Ho(o)rn(e).
Vergelijk het Wapen van de provincie Limburg (hier aan de linkerzijde)
met de afbeelding hieronder rechts van het
Stadswapen van Gulik.
[bewerk] Bronvermelding
- A.J. Welschen: ‘Herkomst en geschiedenis van de familie Welschen en de geografische verspreiding van deze familienaam’, afl. I en II, in: Limburgs Tijdschrift voor Genealogie 30 (2002), 40-53 en 68-81, plus afzonderlijke bibliografie in: Limburgs Tijdschrift voor Genealogie 31 (2003), 34-35.
[bewerk] Zie ook
- Lijst van graven en hertogen van Gulik
- Heersers van Gulik
- Gennep
- Tegelen
- Melick
- Guliks Overkwartier
- Roer (departement)
- Maas-Rijnlands
- Millen
- Sittard
- Sittards (dialect)
- Selfkant
[bewerk] Externe links
[bewerk] Kaarten
- Kaart van de Nederlanden (met Gulik) tijdens de 14de eeuw
- Later Nederlands geworden meest westelijke Ambten van het oude hertogdom Gulik (1580)
- Staatkundige verdeling in 1789
