Stephansdoum
Vu Wikipedia, der fräier Enzyklopedie.
An dësem Artikel geet et ëm de Stephansdoum zu Wien. Fir de Passauer Doum, kuckt w.e.g. Stephansdoum (Passau).
De Stephansdoum um Wiener Stephansplatz (1. Bezierk) ass zanter 1365 Doumkierch (Sëtz vun engem Doumkapitel), zënter 1469/79 Kathedral (Bëschofssëtz) an zënter 1723 Metropolitankierch vum Äerzbëschof vu Wien. Den Doum, dee vun de Wiener och Steffl genannt gëtt, gëllt als e Symbol vu Wien.
D'Gebai ass 107 m laang a 34 m breet. Den Doum ass eent vun de wichtegste gotesche Gebaier an Éisträich; Deeler vum spéitromanesche Bau vun 1230/40-1263 sinn och haut nach erhalen. Den Doum huet véier Tierm: den héchsten dovunner ass de Südtuerm mat 136,4 m, den Nordtuerm gouf net fäerdeggestallt an ass nëmme 68 m héich. Lénks a riets vum Haaptagank sinn déi zwéin Heedentierm, déi zirka 65 m héich sinn. Am fréieren Éisträich-Ungarn duerft keng Kierch méi héich wéi de Südtuerm gebaut ginn. Sou gouf zum Beispill den Neien Doum zu Linz zwee Meter méi kleng gebaut.
De Südtuerm ass en architektonescht Meeschterwierk vun der deemoleger Zäit - trotz senger impresssionanter Héicht ass d'Fëllement nëmmen 1,5 m déif. Ausserdeem steet den Tuerm komplett fräi an ass net mam Haaptkorpus vun der Kierch verbonnen. Am Südtuerm hänken 18 Klacke, vun deenen der nëmmen 13 a Funktioun sinn, an d'Haapt-Laudwierk vum Stephansdoum sinn. D'Pummerin selwer, zweetgréisste Klack an Europa, hänkt am Nordtuerm ënnert enger - am Géigesaz zu der gréisstendeels gotescher Kierch - barocker Tuermhauf.
Inhaltsverzeechnes |
[Änneren] Baugeschicht
Op der Plaz vun der Kierch schéngt schonn am Fréimëttelalter e Kierfecht gewiescht ze sinn, verschidde Gebaier sinn archeologesch geséchert. Den Ufank vum Doum geet op d'Joer 1137 zeréck, aus deem den Tauschvertrag von Mautern tëschen dem Maarkgrof Leopold IV. an dem Bëschof vu Passau iwwerliwwert ass.
Dobäi goufe Lännereien ausgetosch, fir et dem Bëschof z'erméiglechen, baussent der deemoleger Stad eng Kierch ze bauen, déi dem Hellege Stephan geweit si sollt - dem Patroun vun der Bëschofskierch vu Passau. Déi aner Kierchen am deemolege Wien waren d'Ruprechtskierch an d'Péiterskierch a waren no Salzburger Hellege benannt - d'Patrozinium vun der Kierch war also e politischt Signal. Déi éischt Kierch gouf am Joer1147 fäerdeg a war fir déi deemoleg Stad vëlleg iwwerdimensionéiert - et konnt also schonn deemools Bestriewunge ginn hunn, fir si an eng Bëschofskierch ëmzewandelen. D'Kierch ass no Osten op de Sonnenopgank vum 26. Dezember 1137 ausgeriicht.
Tëscht 1230-1245 ass e weidere spéidromanesche Bau entstanen, vun deem d'Westwierk erhalen ass. Dëst besteet aus den zwéin Heedentierm an dertëscht der Risepaart. Den Ursprong vu béiden Nimm ass onkloer, Heedentierm kënnt villäicht vun de Steng, déi vun alréimesche Ruine geholl goufen, iwwer der Risepaart gouf d'Schank vun engem Mammut opgehaangen. Iwwer der Paart war eng Herzogsempore, déi deeër vum Keeserstull vum Karel de Groussen zu Oochen an de Westempore vun de Keeserdoume geglach huet.
1258 ass e Feier ausgebrach. D'iewescht Stäck vun den Heedentierm goufen eréischt duerno gebaut. Déi feierlech Wei war am Joer 1263.
Tëscht 1304 an 1340 gouf e vergréisserte Chouer gebaut, elo schonn am gotesche Stil. No den Herzogen Albrecht I. an Albrecht II., déi dës Bauten ugedriwwen hunn, schwätzt ee vum Albertinesche Chouer.
D'Herzogtum vum Rudolf IV. war an zweeerlee Hisiicht wichteg fir d'Kierch: 1359 gouf de Grondsteen fir de goteschen Neibau vum Laanghaus geluegt, an et gouf ee vu Passau onoofhängegt Doumkapitel ageriicht, well et och dem Rudolf net gelonge war, Wien zu engem Bëschofssëtz ze maachen. Dëst Doumkapitel hat en Allerhellegepatrozinium, wat zënterhier dat zweet Patrozinium vum Doum ass.
De Südtuerm konnt 1433 fäerdeggestallt ginn. D'gotescht Laanghaus gouf nach virun 1474 fäerdeg, et ass wéi d'Schuel vun enger Ënn ronderëm d'romanescht Laanghaus gewuess, wat dunn 1430 konnt ofgebrach ginn. Zu der selwechter Zäit gouf och den Daachstull fäerdeg; d'Awëlbung vum Laanghaus gouf 1446 ënnert dem Baumeeschter Hans Puchsbaum ugefaangen.
Wien gouf 1469 zum Bistum erhuewen, an de Stephansdoum eng Kathedral.
1450 huet de Friedrich III. de Grondstee fir den Nordtuerm geluegt, a no enger Legend gouf de Wäin vun engem ganze Joergang als Bindemëttel benotzt. Dësen Tuerm war awer scho vill ze grouss a vill se prunkvoll konzipéiert, zemol d'Zäit vun de gotesche Kathedralen op en Enn gaang ass. D'Bauaarbechte ware 1511 oofgeschloss, 1578 gouf op den Tuerm eng Renaissance-Hauf gesat, déi nom Baumeeschter Hans Saphoy Saphoy'sche Haube heescht.
Vun 1511 bis 1515 huet de Bildhauer a Baumeeschter Anton Pilgram D'Leedung iwwerholl, an huet e.a. déi bekannte Kanzel geschaf, wou och säin Autoportrait ze fannen ass.
D'Bannenausstattung gouf 1647 barockiséiert, virun allem den Héichaltor vum Tobias Pock staamt aus där Zäit. Während der Tierkebelagerung vun 1683 gouf den Doum duerch tierkesch Kanounekugele beschiedegt. Aus de Kanoune vun de Belagerer gouf duerno déi grouss Glack, d'Pummerin gegoss.
1862 gouf d'Spëtzt vum Nordtuerm oofgedroen a mat enger Eisekonstruktioun verstäerkt nees opgebaut. Dëse Virgang huet missen e puer mol widderholl ginn, well d'Spëtzt schiif gi war. Déi verschidde Phasë vun dësem Virgank sinn op den Aquarelle vum Rudolf von Alt ze gesinn.
D'Bommenugrëffer während dem Zweete Weltkrich an d'Kämpf am Stadgebitt während der Zäit vum Nationalsozialismus huet de Stephansdoum ouni gréissere Schued iwwerstanen. Wéi den 11. Abrëll 1945 zivil éisträichesch Plëmmer an de Geschäfter ronderem de Steffl e Feier geluegt hunn, hunn d'Bränn an der Nuecht zum 12. Abrëll iwwergegraff, a sinn op den Doum iwwergaangen. Dobäi sinn den Daachstull an de Glackentuerm komplett ausgebrannt. D'Pummerin gouf bei dësem Groussbrand genee sou zerstéiert wéi déi wäertvoll Walcker-Uergel vun 1886 op der Westempore.
De Stephansdoum gouf direkt nom Krich nees opgebaut a konnt 1952 mat enger neier Pummerin nees seng Dieren opmaachen.
[Änneren] Vu Baussen
Ofgesi vun den Tierm ass den Daach am opfällegsten. Et erhiewt sech 37,50 m iwwert dem Laanghaus an 25,30 m iwwert dem Chouer mat enger Längt vun 110 m. En ass mat ca. 230.000 Daachzille bedeckt, déi an engem Zickzackmuster arrangéiert sinn. Iwwert dem Chouer ass op der d'Südsäit d'Wope vum Keeser Franz I., op der Nordsäit d'Wope vun der Stad Wien an der Republik Éisträich.
Den Haapttuerm, wou ee bis op eng Héicht vun 72 Metern eropklamme kann, ass 137 m héich. En huet e quadratesche Grondrëss, deen duerch e raffinéiert Arrangement vu Giewelen an en Aachteck iwwergeet. Ënnert der Spëtzt ragen zwielef Fialtiermercher eraus.
D'Haaptportal op der Westsäit, d'Risepaart, ass nach romanesch. Et ass an engem triichterfërmege Portal, wat nodréiglech op d'Plaz hinn erweidert gouf. Hei si Relieffiguren agelooss, ënner anerem den Dornauszieher, eng Figur déi gelunge sëtzt, an e Riichter duerstellt.
D'Portal selwer gëtt op all Säit vu siwen triichterfërmege Saile begrenzt, déi mat Planzemusteren dekoréiert sinn. Op de Kapiteller si Figuren, deels Apostelen an Helleger, deels Szenen, déi schwéier ze deite sinn. Um Portal ass eng Duerstellung vun engem Christus Pantokrator (Christus als Weltenherrscher) ze gesinn, bei deeër ee Knéi fräi ass - dës Symbolik ass onkloer a gëtt mat den Opnamszeremonie vun de Bauhütten a Verbindung bruecht.
Säitlech sinn d'Singer- an d'Bëschofspaart, zwee gotesch Meeschterwierker: si sinn an engem Spëtzbou arrangéiert an am Gewänn stinn Apostelfiguren. An der Mëtt sinn d'Statue vum Herzog Rudolf IV. a senger Fra Katherina vu Béimen. Am Tympanonfeld ass an der Singerpaart d'Liewensgeschicht vum Hellege Paulus an an der Bëschofspaart ass d'Liewensgeschicht vun der Helleger Maria festgehalen.
Och bei den Tierm gëtt et Säitenagäng, am Norden d'Adlertor, am Süden d'Primglöckleintor. Direkt donieft läit auch d'supposéiert Graf vum Minnesänger Neidhart, an deem och d'Iwwerreschter vum spéidere Sänger Neidhart Fuchs geland sinn - wisou ass net kloer.
Den Numm Primglöckchentor kënnt op jiddfer Fall vum Neidhart, vun deem eng Beschreiwung vun der Sitt erhalen ass, dass deen, deen dat éischt Primglöckchen am Fréijoer fënnt, e Joer laang eng éierevoll Positioun um Haff hat.
Op der Westsäit sinn haut nach déi deemools ageritzen Zeeche vun der Resistenzbewegung O5 zegesinn, déi Resistenz géint den Nationalsozialismus geleescht huet. Si stinn haut ënner Denkmalschutz.
[Änneren] Vu Bannen
D'Laanghaus vum Doum besteet aus dräi Schëffer, wat hien als Stadparkierch ausweist. D'Haaptschëff ass op den Haaptaltor ausgeriicht, dat lénkst Säiteschëff huet e Marieprogramm, dat rietst Säiteschëff ass den Apostele gewidmet.
Den Héichaltor vum Tobias Pock ass eent vun de bedeitendste Wierker vum Fréibarock an Éisträich. E stellt d'Stengegung vum Hellege Stephanus duer, am Hannergrond ass eng Mënschemass ze gesinn, an deeër aner Helleger representéiert sinn - en Hiweis op d'Allerhellegepatrozinium. A sengem Opbau gläicht en engem Hausportal, et ass vun dohier e Porta-Coelis-Altor.
Op de Sailen an un de Säiteschëffer sinn eng Partie aner Altoren. De bedeitendsten ass de Wiener Neustädter Altor aus dem Joer 1447, deen de Schrëftzug A.E.I.O.U. dréit, an dohier mam Keeser Friedrich III. a Verbindung bruecht gëtt. Et handelt sech em en typesch gotesche Fligelaltor. An der Predella (dem "Sockel") kommen nom Opmaache vum Fligel kleng Moosswierkfënstercher zum Virschäin, hannert dene Reliquien opgewahrt goufen. Op der Wierksdagssäit ass e komplizéierte Programm vun 72 Hellegen ze gesinn, bannen am Altor sinn zwou Schëtzarbechten, déi vergold goufen an déi Szenen aus dem Liewe vun der Maria weisen.
Niewendru steet e Kenotaph vum Rudolf IV. a senger Fra, deen awer a ganz schlechtem Zoustand ass. Ursprünglech stoung de Kenotaph am Mëttelchouer an e Portrait vum Rudolf IV. houng driwwer.
Am Südchouer läit d'Graf vum Friedrich III. Et ass 8 Tonne schwéier an aus Marber vun Adnet. Op der Grafplack ass eng portraitähnlech Duerstellung vum Keeser, ronderëm sinn d'Wope vu senge Besëtztümer.
D'Reliefduerstellungen un de Maueren erënneren un déi vill Klouschtergrënnunge vum Keeser. De ganze Sarkopharg gouf tëscht 1463 an 1479 vum Niclaes Gerhaert van Leyden gemaach.
E weidert Meeschterwierk vu spéitgotescher Plastik ass de Priedegtstull. E gouf laang Zäit dem Anton Pilgram zougeschriwwen, gëtt awer haut éischter mam Niclaes Gerhaert van Leyden a Verbindung bruecht. De Priedegtstullskuerf erhieft sech wéi eng stiliséiert Bléi as dem Priedegtstullsfouss - d'gotescht Moosswierk gëtt hei zu eppes quasi-floralem. Op dem Kanzelkuerf sinn d'Portraite vun de véier Kierchepäpp: Augustinus, Ambrosius, Gregorius an Hieronymus, déi gläichzäiteg déi véier Temperamenter oder véier Liewensalter symboliséieren. D'Gelänner vun der Trap fir op de Priedegtstull setzt sech aus Rieder zesummen, engem Dräipass (dräimol ënnerdeelt), dee d'Dräifaltegkeet symboliséiert an engem Véierpass fir déi véier Kardinoltugenden. D' Gelänner ass vu Fräschen a Lurche bevëlkert, déi sech anenee verbäissen, a sou de Kampf tëscht Gutt a Béis symboliséieren. Um ieweschten Enn vun der Trap steet e klengen Hond aus Steen, deen oppasst, dass keen Déier un e Priedeger kënnt. Um ënneschten Deel vun der Trap sëtzt de Fenstergucker, de plasteschen Autoportrait vun engem onbekannte Meeschter.
Net wäit dovunner ass en Uergelfouss - e Virsprong an deem ursprënglech eng Uergel stung. Hei fënnt een och e plasteschen Autoportrait vum Anton Pilgram. Hien ass als Universitéitsprofesser mat Dokterhutt an Talar gekleed, an hält e Wénkelmooss an en Zierkel an der Hand. Ënnert dem Portrait ass d'Joreszuel 1513 ze liesen.
D'Säitekapelle sinn d'Barbara- an d'Katharinenkapellen. D' Katharinenkapell huet en hänkende Schlosssteen - statesch gesinn ouni Sënn, an en Zeechen, dass d'Gewölberëpper am spéide 15. Joerhonnert nëmmen nach Dekoratioun waren. Hei steet och den Dafsteen aus dem Joer 1476, iwwert deem d'Dafkroun vun 1481 hängt. Den Dafsteen huet en aachteckege Fouss. A spéitgoteschem Stil sinn hei d'Siwe Sakramenter, d'Evangelisten an Szenen aus dem Liewe vu Christus duergestallt.
Nieft der Barbarakapell am Adlertor, engem nërdleche Säitenagank, steet de Kolomanisteen, op deem anscheinend den Hellege Koloman ermuerd gouf, an den Zännwéiherrgott, e gotescht Miserikordiebild. Der Legend no hate sech Studenten iwwert hie lëschteg gemaach, well hien ausgesinn huet, wéi wann en Zännwéi hätt, wouropshinn si selwer alleguerten Zännwéi kruten.
Och am Westen nieft dem Haaptagank gëtt et Kapellen, an der Tirna- oder Savoyenkapell lénks nieft dem Agank befënnt sech d'Graf vum Prënz Eugen. Doriwwer läit d'Valentinskapell, wou d'Reliquie vum Doum opbewahrt ginn.
Souwuel banne wéi baussen ass d'Mauer vum Doum mat Epitaphe bedeckt. Si goufe vum Kiefeg ënnert dem Doum geholl (dem Stephansfreithof), deen 1760 opgelooss gouf. Ënnert hinne befannen sech ënner anerem Epitaphe fir den Humanist Johannes Cuspinianus, fir de Georg Slatkonia, den éischte Bëschof vu Wien, an de Géigereformator a Kardinol Melchior Khlesl.
Op der Westempor gesäit een eng Risenuergel, déi sechstgréisst Kierchenuergel vun der Welt, déi vun 1956 bis 1960 vum Wiener Uergelbauer Johann M. Kauffmann gebaut gouf. Si huet véier Manualer, 155 Register a ronn 10.000 Päifen, déi längsten ass 12 m héich. Si ass schonn zu hirer Entstehungszäit eng vun de leschten Uergele mat elektropneumatescher Traktur. Beim Brand vum Doum 1945 gouf déi wäertvoll Walcker-Uergel aus dem Joer 1886 zerstéiert. Hir "kleng Schwëster"' kann een haut nach an der Wiener Votivkierch héieren.
Am südleche Säiteschëff steet déi nei Doumuergel vun 1991. No laange Joeren huet den Doumorganist Peter Planyavsky d'Opstellung vun engem adäquaten Instrument erreecht, wat d'musekalesch a liturgesch Usprech erfëllt. D'éisträichesch Uergelbauanstalt Rieger huet 53 Register op 4 Manualer gebaut. D'modern Universaluergel besteet aus engem barocke Positiv a je engem romantesche Schnellwierk an Haaptwierk. D'Klangkroun ass d'Solowierk mat Trompett, Clairon a Cornett.
D'Ostung vun der Kierch erméiglecht de Besicher un zwee besonneschen Deeg am Joer Mëttes e schéint Liichtspill nozekucken: ëmmer de 26. Dezember, dem Namensdag vum Kierchepatroun, ass seng Ikon am Haaptaltor duerch d'Sonn beliicht; all 6. Januar, um Enn vun der Epiphanie an Dräikinneksdag, erstralen déi dräi Kroune vun den Hellegen Dräi Kinneken am Liicht.
Déi gréisste Klack, d'Pummerin, hängt am Nordtuerm. Si ass déi gréisste Klack an Éisträich an déi zweetgréissten an Europa. Si gouf nom Zweete Weltkrich am Joer 1951 als Geschenk vun Bundesland Ueweréisträich aus dem Metall vun hierer Virgängerin erneiert. Si gëtt nëmmen zu Neiooschdag an zu héige kathoulesche Feierdeeg gelaut.
[Änneren] Literatur zum Thema
- Reinhard H. Gruber, a Robert Bouchal (Fotoen), Der Stephansdom - Monument des Glaubens, Stein gewordene Geschichte, Pichler Verlag, Wien 2005, ISBN 3854313683
[Änneren] Um Spaweck
| Commons: Stephansdom (Wien) – Biller, Videoen oder Audiodateien |
