Δομήνικος Θεοτοκόπουλος

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Αυτοπροσωπογραφία (περ. 1590-1600), Λάδι σε μουσαμά, 52,7x46,7 εκ., Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (1541 - 7 Απριλίου 1614), γνωστός και με τo ιταλικό προσωνύμιο El Greco, δηλαδή ο Έλληνας, ήταν κρητικός ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας. Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μακριά από την πατρίδα του, δημιουργώντας το κύριο σώμα του έργου του στην Ιταλία και την Ισπανία. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους όλων των εποχών.

[Επεξεργασία] Βιογραφία

[Επεξεργασία] Νεανικά χρόνια

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε πιθανότατα το 1541 στο Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο της Κρήτης, την εποχή της Βενετοκρατίας. Η ημερομηνία γέννησης του προκύπτει όχι από κάποιο επίσημο έγγραφο της εποχής αλλά με βάση μία ιδιόχειρη σημείωση του, σύμφωνα με την οποία το 1606 ήταν 65 ετών. Ο πατέρας του, Γεώργιος Θεοτοκόπουλος, ήταν φοροσυλλέκτης και έμπορος. Είχε έναν αδελφό, τον Μανούσο Θεοτοκόπουλο (1531-1604), ο οποίος ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα τους.

Αντόνιο δε Κοβαρούμπιας (περ. 1600), λάδι σε μουσαμά, 67x55 εκ., Τολέδο, Σπίτι-Μουσείο του Γκρέκο

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος εκπαιδεύτηκε ως αγιογράφος, γεγονός που πιστοποιείται από ένα δημόσιο έγγραφο του 1563. Στην Κρήτη, που από το 1211 αποτελούσε μέρος της ενετικής επικράτειας, οι ζωγράφοι και οι αγιογράφοι συνδύαζαν το βυζαντινό ιδίωμα με τις Δυτικές επιρροές, φιλοτεχνώντας φορητές κυρίως εικόνες και διαμορφώνοντας τη λεγόμενη Κρητική σχολή. Ο Θεοτοκόπουλος εξοικειώθηκε από νωρίς με έργα καλλιτεχνών της Αναγέννησης που κυκλοφορούσαν στη βενετοκρατούμενη Κρήτη. Μία από τις πρώτες πληροφορίες που διαθέτουμε για κάποιο έργο του αποτελεί έγγραφο του 1566, σύμφωνα με το οποίο του δόθηκε άδεια για να πουλήσει με λαχνό μία εικόνα, η οποία εκτιμήθηκε σε 70 δουκάτα, ποσό ιδιαίτερα σημαντικό για την εποχή και για έναν νέο καλλιτέχνη.

[Επεξεργασία] Ιταλία

Περίπου το 1568 εγκαταστάθηκε στη Βενετία όπου περέμεινε για σχεδόν δύο χρόνια. Κατά τη διάρκεια της διαμονής του στην ιταλική πόλη, επιχείρησε να ακολουθήσει τα πρότυπα των καλλιτεχνών που κυριαρχούσαν στη καλλιτεχνική ζωή της Βενετίας, μεταξύ αυτών ο Τιτσιάνο και ο Τιντορέτο. Την ίδια περίοδο υιοθέτησε την τεχνική της ελαιογραφίας, ζωγραφίζοντας πλέον σε μουσαμά και εγκαταλείποντας το ξύλο. Ένα από τα έργα που αποτυπώνουν τη μετάβαση του Θεοτοκόπουλου από το βυζαντινό στο Δυτικό ιδίωμα, είναι το Τρίπτυχο της Μοντένα (π. 1560-1565) το οποίο περιλάμβανε στοιχεία εμφανώς εμπνευσμένα από τα πρότυπα που κυριαρχούσαν στην Ιταλία, συνυφασμένα με θέματα επηρεασμένα από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα.

Το 1570 βρέθηκε στη Ρώμη, όπως αποκαλύπτει σχετική επιστολή του ζωγράφου Τζούλιο Κλόβιο, μέσα από την οποία συστήνει τον Θεοτόκοπουλο στον προστάτη του Αλεσάντρο Φαρνέζε, περιγράφοντάς τον ως "μαθητή του Τιτσιάνο". Πιθανά προκειμένου να ανταποδώσει την εξυπηρέτηση, ο Ελ Γκρέκο πραγματοποίησε μία ημίσωμη προσωπογραφία του Κόλβιο, η οποία αποτελεί και την παλαιότερη προσωπογραφία του Θεοτοκόπουλου που διασώζεται μέχρι σήμερα. Δουλεύοντας στην υπηρεσία του Αλεσάντρο Φαρνέζε, δεν είχε σημαντικές ευκαιρίες να αναδείξει το ταλέντο του και ανέλαβε τελικά λίγες παραγγελίες καθώς οι περισσότεροι παραγγελιοδότες διέθεταν αρκετούς σημαντικούς καλλιτέχνες στη διάθεσή τους και ο ανταγωνισμός ήταν ιδιαίτερα σκληρός. Περίπου το 1572 αποπέμφθηκε από το Παλάτσο Φαρνέζε και αποφάσισε να ακολουθήσει σταδιοδρομία ανεξάρτητου και αυτόνομου καλλιτέχνη. Στις 18 Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς, κατέθεσε αίτηση ώστε να γίνει μέλος της συντεχνίας ζωγράφων του Αγίου Λουκά, με το όνομα Domenico Greco, ενώ απέκτησε και δικό του εργαστήριο στη Ρώμη.

[Επεξεργασία] Ισπανία

Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρίκιου (1580-82), λάδι σε μουσαμά, 448x301 εκ., Εσκοριάλ, Μοναστηριακή Εκκλησία Αγίου Λαυρεντίου

Το Σεπτέμβριο του 1572 καταγράφεται η παρουσία του Ελ Γκρέκο στην Ισπανία, χωρίς όμως να γνωρίζουμε λεπτομέρειες για τη δραστηριότητα του μέχρι το 1576. Το 1577 εγκαταστάθηκε στο Τολέδο, πόλη που αποτελούσε τότε θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της Ισπανίας. Εκεί δημιούργησε ορισμένα από τα πιο γνωστά έργα της ώριμης περιόδου του και γνώρισε την καθιέρωση. Στις πρώτες παραγγελίες που ανέλαβε ανήκαν τρία ρετάμπλ για την εκκλησία του Αγίου Δομήνικου και ο πίνακας Ο Διαμερισμός των Ιματίων του Χριστού (1577-79) που μεταφέρθηκε στο σκευοφυλάκιο του καθεδρικού ναού της πόλης. Συμμετείχε επίσης στο εικονογραφικό πρόγραμμα για το Ανάκτορο του Εσκοριάλ. Ο βασιλιάς Φίλιππος Β' επέλεξε αρχικά το ζωγράφο Χουάν Φερνάντες δε Ναβαρέτε να διακοσμήσει την εκκλησία του Αγίου Λαυρεντίου, ωστόσο μετά το θάνατό του ανέθεσε το έργο στο Θεοτοκόπουλο. Εκείνος ολοκλήρωσε το έργο Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρίκιου (1580-82), το οποίο όμως δεν ικανοποίησε το βασιλιά, ο οποίος απέφυγε να τοποθετήσει τον πίνακα στην εκκλησία του Εσκοριάλ, πιθανά γιατί δεν ήταν συμβατός με το πνεύμα που επιζητούσε ο ίδιος να κυριαρχεί. Παρά το γεγονός πως τελικά δεν κατάφερε να αποτελέσει μέλος της αυλής του Φιλίππου Β', ο Θεοτοκόπουλος συνεργάστηκε με αρκετούς παραγγελιοδότες, όπως τον μοναχό και καθηγητή ρητορικής Ορτένσιο Φέλιξ Παραβιθίνιο (1580-1633), το νομομαθή Χερόνιμο δε Θεβάγιος (1562-1644) ή τον φίλο του και λόγιο της εποχής Αντόνιο δε Κοβαρούμπιας (1524-1602). Στις σημαντικότερες παραγγελίες που ανέλαβε ο Ελ Γκρέκο στο Τολέδο ανήκει και η διακόσμηση του παρεκκλησίου του Αγίου Ιωσήφ (Capilla de San Jose), που προέβλεπε δύο θρησκευτικές συνθέσεις και δύο γλυπτά των Δαβίδ και Σολομώντα.

Ταφή του Κυρίου του Οργάθ (1586-88), Λάδι σε μουσαμά, 480x360 εκ., Τολέδο, Άγιος Θωμάς

Το εργαστήριο του γνώρισε μέγιστη ακμή κατά την περίοδο 1600-1607, ενώ συνεργάτης του υπήρξε από το 1597 και ο γιος του, Χόρχε Μανουέλ Θεοτοκόπουλος. Πέθανε τον Απρίλιο του 1614 και αρχικά θάφτηκε στην εκκλησία του Αγίου Δομήνικου στο Τολέδο. Το 1619, ο γιος του μετέφερε το λέιψανό του στην εκκλησία του Σαν Τορκουάτο, η οποία αργότερα κατεδαφίστηκε με αποτέλεσμα να χαθεί το φέρετρό του. Στην απογραφή που συνέταξε ο γιος του μετά το θάνατό του, αναφέρονταν 143 ολοκληρωμένοι πίνακες, 45 γύψινα ή πήλινα προπλάσματα, 150 σχέδια, 30 σχέδια για ρετάμπλ καθώς και 200 χαρακτικά έργα.

[Επεξεργασία] Έργο

Το ύφος του Θεοτοκόπουλου επηρεάστηκε εν γένει από δύο βασικούς άξονες που περιλάμβαναν από την μία πλευρά τη μεταβυζαντινή ζωγραφική και αγιογραφία της Κρητικής σχολής και από την άλλη την ιταλική αναγγέννηση, με κυριότερες επιδράσεις από καλλιτέχνες όπως ο Τιτσιάνο και ο Τιντορέτο. Αξιοποιώντας στοιχεία της Δυτικής και Ανατολικής παράδοσης, διαμόρφωσε ένα προσωπικό ύφος, του οποίου δεν υπήρξαν ουσιαστικά επίγονοι ή μιμητές. Κατόρθωνε, όπως έχει παρατηρήσει σύγχρονος ιστορικός της τέχνης, να συνάψει "τη γη με τον ουρανό, το συγκεκριμένο με το αφηρημένο, το εσωτερικό με το εξωτερικό, τον ιστορικό χρόνο με την αιωνιότητα και αυτά αποδεικνύουν την μεγαλοφυία του "^{[εκκρεμεί παραπομπή]}. Σημαντική συνεισφορά στην ευρωπαϊκή τέχνη είχαν οι καινοτομίες του. Ο Ελ Γκρέκο εισήγαγε νέα θέματα και παράλληλα έδωσε νέα διάσταση σε άλλα παλαιότερα. Αρκετές από τις ημίσωμες απεικονίσεις αγίων που φιλοτέχνησε αποτέλεσαν τομή για την τέχνη της εποχής του. Το πνευματικό και οραματικό στοιχείο υπήρξε κυρίαρχο στα έργα της τελευταίας περιόδου του, τα οποία εμφανίζουν χαρακτηριστικά του μανιερισμού. Ορισμένοι ιστορικοί έχουν υποστηρίξει την άποψη πως το ύφος που χαρακτηρίζει τα έργα αυτά, προέκυψε λόγω αστιγματισμού από τον οποίο έπασχε, ερμηνεύοντας τις επιμηκυμένες μορφές των πινάκων του ως αποτέλεσμα των ατελών φακών που χρησιμοποιούσε. Είναι ωστόσο γνωστό πως ο Ελ Γκρέκο σχεδίαζε αρχικά τους πίνακες του δίνοντας στα πρόσωπα φυσιολογικές διαστάσεις και αργότερα επέλεγε να τα απεικονίσει με αυτό τον τρόπο.

Το όραμα του Αγίου Ιωάννη (1608-14), λάδι σε μουσαμά, 222,3x193 εκ., Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο

Από το έργο του Θεοτοκόπουλου ξεχωρίζουν οι προσωπογραφίες, ενώ στις τοπιογραφίες του και στα θρησκευτικά του θέματα εκφράζεται η πνευματικότητα της βυζαντινής ζωγραφικής. Ανάμεσα στα πιο γνωστά έργα του συγκαταλέγεται η Ταφή του Κυρίου του Οργάθ ή Ταφή του Κόμη Οργάθ (El entierro del senor de Orgaz), ένας πίνακας μεγάλων διαστάσεων (480x360 εκ.).

Κατά τη διάρκεια της ζωής του, το έργο του εκτιμήθηκε και προωθήθηκε περισσότερο από τους λόγιους, ουμανιστές και διανοούμενους και λιγότερο από το καλλιτεχνικό κατεστημένο. Αργότερα, αγνοήθηκε για μία περίοδο περίπου τετρακοσίων ετών. Υπήρξε ελάχιστα γνωστό στην Ιταλία κατά την περίοδο του μπαρόκ ενώ και στην Ισπανία του 1800, υπό την άνθιση του κλασικισμού, οι πίνακές του θεωρούνταν "υπερβολικοί" και "επιτηδευμένοι". Η ανανέωση του ενδιαφέροντος για το έργο του και η επανανακάλυψη του ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα. Από τους πρωταγωνιστές αυτής της τάσης υπήρξε ο Ιγνάσιο Θουλοάγα (1870-1945), καλλιτέχνης βασκικής καταγωγής, ο οποίος αντέγραφε έργα του Γκρέκο που βρίσκονταν στο Πράδο. Με την άνθιση του εξπρεσιονισμού κατά τις αρχές του 20ού αιώνα το έργο του Γκρέκο θεωρήθηκε προδρομικό του ρεύματος αυτού και σταδιακά επανεξετάστηκε αποκτώντας τελικά την εξέχουσα θέση που διατηρεί ως σήμερα στην ιστορία της τέχνης.

Κατά τη δεκαετία του 1990, δόθηκε επίσης ιδιαίτερη έμφαση στις ιδιόχειρες σημειώσεις του καθώς και σε άλλα αποσπασματικά του κείμενα. Αρκετοί μελετητές του έργου του τονίζουν την εικόνα του Ελ Γκρέκο ως λόγιου και διανοούμενου της εποχής.

Μεγάλο μέρος του έργου του εκτίθεται σήμερα στο Εθνικό Μουσείο Πράδο. Άλλα έργα του φιλοξενούνται στο Μουσείο του Γκρέκο στο Τολέδο, στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον.